1. «Γνώθι σ’ αυτόν» (και παραλλαγές) ήταν το ρητό στους Δελφούς και σε όλη την υγιή φιλοσοφική εξάπλωση των Ελλήνων ως το Γιβραλτάρ (στήλες του Ηρακλέους, όπως λεγόταν τότε).
Αλλά τι σημαίνει;
Oι πρώτοι Πυθαγόρειοι επιδίωκαν με τις πρακτικές μελέτες τους την Αυτογνωσία. Ο Ηράκλειτος επίσης την αναφέρει 2-3 φορές. Και βέβαια πολλοί άλλοι μεταγενέστεροι – Σωκράτης, Στωικοί, κλπ.
Στον χριστιανισμό επίσης αναφέρεται ρητά ως βασική αρχή κι επιδίωξη στα Γνωστικά κείμενα όπως το Ευαγγέλιο του Θωμά και άλλα.
Δεν είναι, ας σημειώσουμε, αποκλειστικό ελληνικό παράγωγο αυτή η μελέτη της Αυτογνωσίας. Υπάρχει και στην Βεδική Παράδοση, ακόμα νωρίτερα από τους Έλληνες: ātmajñāna γνώση του εαυτού!
Τρεις διαφορετικές προσεγγίσεις διακρίνονται.
2. Πρώτη είναι η κοινή έννοια έτσι όπως όλοι μας, ακόμα και οι ψυχολόγοι και ψυχαναλυτές καταλαβαίνουν την «αυτογνωσία».
Λέγεται πως είναι «να γνωρίζουμε τον εαυτό μας όπως είναι, με τα προτερήματα και τα ελαττώματα, τις ικανότητες και τις αδυναμίες του».
Σύντομα καθώς μεγαλώνουμε, αγόρια και κορίτσια, στην εφηβεία μας βλέπουμε να έχουμε διάφορες ιδιότητες, θετικές και αρνητικές. Μας αρέσει να λέμε την αλήθεια (κυρίως διότι τονίζεται η αρετή αυτή σε όλη την παράδοση μας), μα συγχρόνως βλέπουμε πως συχνά λέμε και αρκετά ψέματα – όπως διαπιστώσαμε κάνουν και οι γονείς μας, οι δάσκαλοι και άλλα πρόσωπα που είναι υποτίθεται αξιοσέβαστα.
Επίσης νιώθουμε φόβο, θυμό, ζήλια, ενθουσιασμό, μίσος, συμπάθεια και τρυφερότητα, περιφρόνηση, αδιαφορία και ότι άλλο. Και πάντα «εγώ»!
Επίσης έχουμε ντροπή και συστολή κάποτε και άλλοτε τόλμη μέχρι απερισκεψίας. Μαζί και φιλοδοξία για αναγνώριση, θέση δύναμης, εξουσία, πλούτο.
Αυτά όλα είναι παροδικά κι ευμετάβλητα. Είναι συναισθηματικές κινήσεις στο νου μας. Μα σίγουρα αφού δεν είναι μόνιμα, δεν είναι ο ίδιος ο εαυτός μα ιδιότητες κοινές σε όλους μας.
3. Εδώ σταματάμε. Μπορεί να ξέρουμε για το υποσυνείδητο, για συμπλέγματα κι εμμονές και διάφορες ψυχοπάθειες για τις οποίες μιλούν οι ψυχολόγοι.
Μπορεί όμως να τύχει να έρθουμε σε επαφή με άλλα συστήματα γνώσης, άλλου είδους ψυχολογία και φιλοσοφία. Τέτοια, «εσωτερική» όπως λέγεται, διδασκαλία λέει πως όλα αυτά δεν είναι ο αληθινός εαυτός μας: είναι μόνο παροδικά φαινόμενα στον νου – συναισθήματα, διανοήματα και διαθέσεις.
Ο άνθρωπος έχει τρία σώματα: το αιτιακό της φύσης του, το νοητικό με τις λειτουργίες διανόησης, λογικής, αξιολόγησης και διάκρισης, σχεδιασμού και δημιουργικότητας, και το χοντρό, υλικό σώμα με τα όργανα και τις ανάγκες του για γη ως υπόβαθρο, αέρα, φως και τροφή.
Ο νους, συνεχίζει να εξηγεί αυτή η διδασκαλία, είναι μπερδεμένος και περιορίζεται από συναισθηματισμούς, επιθυμίες, συνήθειες και διάφορες αντιλήψεις. Αυτά όλα είναι επίκτητά και ο άνθρωπος δεν γνωρίζει πώς στην ευχή ρίζωσαν μέσα στον νου και πως τον υποκινούν σε δραστηριότητες και συμπεριφορές που συχνά δεν αρέσουν καθόλου στον ίδιο!
Χρειάζεται, λοιπόν, να εκπαιδευτεί σε αυτοπαρατήρηση και στη δεξιότητα να διακρίνει και να καθαρίζει τον νου από τα περιττά και βλαβερά στοιχεία και να βάλει σε τάξη τα υπόλοιπα.
4. Μα ούτε αυτά όλα είναι ο αληθινός εαυτός. Στην εσωτερική διδασκαλία υπάρχει μια αρχή που λέει πως ό,τι μπορεί να παρατηρηθεί, όλα όσα βρίσκονται στο πεδίο της επίγνωσης οποιαδήποτε ώρα, δεν είναι ο εαυτός. Διότι ο εαυτός τα παρατηρεί, όντας ο έσχατος θεατής.
Υπάρχει κάτι σταθερό και διαρκές από την παιδική μας ηλικία. Ήταν και είναι πάντα μαζί μας, ότι και αν κάνουμε, όπου και αν βρισκόμαστε. Αυτό το ξέρουμε ως αίσθημα ύπαρξης. Υπάρχει σε όλους και κανείς δεν είναι ποτέ δίχως αυτό το αίσθημα ύπαρξης, «εγώ είμαι ή νιώθω να υπάρχω»!
Αυτό το ίδιο δεν αλλάζει αλλά σμίγει, ταυτίζεται με τις καταστάσεις του νου «είμαι χαρούμε-νος/νη, οργισμέ-νος/νη, δυστυχισμέ-νος/νη κλπ.». Έτσι μικραίνει, περιορίζεται και δείχνει αστάθεια και μεταβλητότητα.
Αυτό το αίσθημα, όταν δεν ταυτίζεται και δεν περιορίζεται είναι πολύ μεγάλο, αγνό και ισχυρό. Δεν είναι ο αληθινός εαυτός, μα ό,τι κοντινότερο υπάρχει στην οντότητα και συνηθισμένη εμπειρία μας.
Ο εαυτός είναι ακόμα πιο μεγάλος και ισχυρός, μα δεν πιέζει και δεν καταναγκάζει. Ούτε μπορεί να παρατηρηθεί και να γίνει γνωστός, όπως είναι γνωστό ένα αίσθημα ευχαρίστησης ή δυσαρέσκειας. Η δύναμή του είναι η δύναμη της συνειδησίας, δηλαδή να έχει επίγνωση των πάντων, όντας ο ίδιος ενσυνείδητος, αθέατος θεατής.
Μόνο όταν όλες οι κινήσεις, επιθυμίες, διεκδικήσεις, διαθέσεις και κρίσεις στον νου παύσουν τότε μόνο μένει μια Παρουσία που είναι ο Εαυτός – αγνή, απλή θέαση, νοημοσύνη και αταραξία.
