1. Αν εξετάσει κανείς αντικειμενικά τα πολιτισμικά τεκμήρια (κείμενα κυρίως, μα κι έργα τέχνης κλπ.) την εποχή του Διαφωτισμού (1700 κχ.), θα διαπιστώσει πως Ψυχολογία και Φιλοσοφία είναι ταυτόσημες. Εδώ μπορεί μάλιστα να προσθέσει και την Θρησκεία.
Σε κάποια πανάρχαια περίοδο, όπως δείχνουν τα πρώιμα κείμενα της Βεδικής Παράδοσης, θρησκεία, φιλοσοφία και ψυχολογία αποτελούσαν μια ενότητα. Ο διαχωρισμός ήρθε αργότερα ανάμεσα σε θρησκεία και φιλοσοφία και η ψυχολογία πολύ πρόσφατα.
Τη θρησκεία θα την παραμερίσω σε αυτό το άρθρο. Η ψυχολογία θεωρείται μοντέρνα επιστήμη έχοντας την απαρχή της στα τέλη του 19ου αιώνα. Στην πραγματικότητα είναι η αρχαιότερη των επιστημών και από πολλές απόψεις μια εντελώς λησμονημένη επιστήμη.
Η μοντέρνα ψυχολογία και (και ψυχανάλυση) δεν έχει καμιά σχέση με την αρχική πειθαρχία, την πρακτική και τη θεωρητική σημασία της. Αναμφίβολα αυτό ακούγεται πολύ παράξενο αφού ουδέποτε άλλοτε υπήρξαν τόσες θεωρίες και τόσα γραπτά περί ψυχολογίας.
2. Η αλήθεια είναι πως η ψυχολογία, δηλαδή η ενασχόληση με την ψυχή ή τον εσωτερικό, νοητικό ή πνευματικό κόσμο, υπήρχε για χιλιετίες κάτω από διάφορες ονομασίες – όπως φιλοσοφία ή θρησκεία.
Για παράδειγμα η σχολή (και μετά η παράδοση) του Πλάτωνα έχει ως βάση και κορμό της διδασκαλίας της την ψυχολογία. Έχει μάλιστα ο Πλάτων τον Σωκράτη να λέει στον Φαίδρο (229Ε) “Μου φαίνεται γελοίο να μελετώ [όπως κάνουν οι φυσικοί] πράγματα εξωτερικά ενώ δεν μπορώ να γνωρίζω τον ίδιο τον Εαυτό μου”. Η πλατωνική εκπαίδευση όλη αποβλέπει στην καθοδήγηση ο μαθητής να μάθει να χρησιμοποιεί την δικές του έμφυτες δυνάμεις και όχι να βάζει πληροφορίες στον νου (Πολιτεία 518 C). Είναι μια διαδικασία “καθάρσεως” με την οποία ο μαθητής ή οπαδός αποφεύγει το κακό και ασκεί την αρετή, συγκρατώντας επιθυμίες κι έτσι ελευθερώνοντας την “ψυχή” από τα δεσμά του υλικού κόσμου (Φαίδων 67C). Αυτά όλα είναι καθαρή ψυχολογία – όπως και η διδασκαλία περί ανα-μνήσεως ότι δηλαδή μάθηση είναι ουσιαστικά ανάμνηση, “μάθησις ουδέν άλλο τι ή ανάμνησις” (Μένων 81, Φαίδων 72-84, κλπ.).
Εδώ όμως είναι φανερό πως η ψυχολογία είναι μια επιστήμη, μια πρακτική μελέτη με την οποία ο άνθρωπος αλλάζει εσωτερικά, ριζικά και μόνιμα.
Η διδασκαλία των Σούφι, επίσης, κλάδος του Ισλάμ, είναι καθαρή ψυχολογία αλλά ντυμένη ως “φιλοσοφία”, μεταφυσική και θεολογία.
Ομοίως οι ποικίλες μορφές Γιόγκα στην Ινδία είναι ουσιαστικά ψυχολογία. Ο βασικός ορισμός του Γιόγκα λέει πως είναι η ‘επιστήμη που εξουδετερώνει τις διακυμάνσεις της νόησης’ (yogas cittα-vṛtti-nirodhaḥ). Αλλά και ο γιόγκας κατηγοριοποιήθηκε ως ένα από τα έξη φιλοσοφικά συστήματα darśana (= κυριολεκτικά “θεώρηση”). Με τις διάφορες πρακτικές, διαλογισμό και ασκήσεις όπως η λιτότητα, καθαρότητα του νου κλπ. που διαλύουν τις ψυχολογικές δυσχέρειες και άλλα εμπόδια, επέρχεται η Αυτοσυνειδησία ή μόνιμη παρουσία του αληθινού Εαυτού (=puruṣa ή draṣṭṛ ‘έσχατος θεατής’).
Κι εδώ η ψυχολογία είναι μια πρακτική μελέτη που αλλάζει τον άνθρωπο εσωτερικά, υψώνοντας τον σε ανώτερο επίπεδο γνώσης και οντότητας.
3. Και στην Ευρώπη του 19ου αιώνα πολλές δημοσιεύσεις περί ψυχολογίας υπάγονταν στη φιλοσοφία. Παραδόξως, ενώ πολλές απόψεις της φιλοσοφίας (λογική, θεωρίες γνώρισης, αισθητική, ηθική κλπ.) σχετίζονται με τη λειτουργία του νου και των αισθήσεων, (δηλαδή ψυχολογία), η ίδια η Ψυχολογία περιορίστηκε (κακώς) σε ένα κατώτερο επίπεδο.
Η πραγματική διαφορά μεταξύ φιλοσοφίας και ψυχολογίας ήταν αρχικά, όταν έγινε η πρώτη διαίρεση, παρουσία κοσμολογίας στη φιλοσοφία και θεολογίας στη θρησκεία. Από την άλλη, όμως, η ψυχολογία φρόντιζε για την εσωτερική ανύψωση του ανθρώπου σε οντότητα, κατανόηση και δύναμη νοητική, καθώς και το επίπεδο συνείδησης.
Όλα τα συστήματα ψυχολογίας που υπήρχαν και υπάρχουν ανοιχτά ή μεταμφιεσμένα, μπορούν να διαιρεθούν σε δύο κατηγορίες.
α) Συστήματα που ασχολούνται με τον άνθρωπο έτσι όπως τον υποθέτουν ή φαντάζονται πως είναι. Η μοντέρνα, δήθεν “επιστημονική” Ψυχολογία και όλες οι διάφορες “σχολές” της ανήκουν σε αυτή την κατηγορία. Και για αυτήν έγραψε ο Δρ. R. Melzak : “Το πεδίο της ψυχολογίας είναι σε κατάσταση κρίσης. Δεν είμαστε πιο κοντά τώρα στο να κατανοήσουμε τα πιο θεμελιακά προβλήματα από τότε, πριν ένα αιώνα, που η ψυχολογία έγινε επιστήμη” (Canadian Psychology τόμος 30, 1989).
Αυτά όλα τα συστήματα παρά την επισημότητα, σοβαροφάνεια και περιπλοκότητα τους ανήκουν στον Εξώτερο από τους τρεις κύκλους που εξετάσαμε στο προηγούμενο άρθρο της 1. Φιλοσοφία: Ανισότητα και σοσιαλισμός. Υπάρχουν και
β) Συστήματα που μελετούν τον άνθρωπο από την άποψη της αλλαγής του σε ανώτερο ον, δηλαδή της εφικτής ανέλιξης του. Αυτό δεν θα γίνει σύμφωνα με εξελικτικές διαδικασίες της φύσης σαν εκείνη που διατύπωσε ο Δαρβίνος αλλά με συγκεκριμένες προσωπικές προσπάθειες. Επίσης ο άνθρωπος δεν μπορεί να το κάνει μόνος του. Χρειάζεται ειδική Σχολή που γνωρίζει τους νόμους και κανόνες της ανθρώπινης ανέλιξης αλλά και την εφαρμογή πειθαρχιών και πρακτικών για το σκοπό αυτό.
4. Ναι, ο άνθρωπος μπορεί να αλλάξει και να ανελιχθεί αλλά πρέπει να το θέλει και να το θέλει πάρα πολύ κι έντονα.
Οι τρεις κύκλοι των ανθρώπων που εξετάστηκαν στο προηγούμενο άρθρο 2. Φιλοσοφία: Ανισότητα Β’ σχετίζονται με αυτό το γεγονός.
