1. Η Αγγλική γλώσσα έχει δύο λέξεις για την πίστη belief και faith. Η λέξη “πίστη” συνδέεται συνήθως με την θρησκευτική σφαίρα: η πίστη στα θεία, ο πιστός χριστιανός, πιστεύω εις έναν Θεό, πίστευε και μη ερεύνα κλπ. Αυτή αντιστοιχεί με την λέξη belief στην Αγγλική. Στα Ελληνικά έχουμε και τη λέξη “πεποίθηση” που αντιστοιχεί στις αγγλικές confidence και conviction.
Ακόμα και στη θρησκευτική σφαίρα, η πίστη έχει μια πολύ διαφορετική σημασία (που καταδείχνεται με την αγγλική faith) Πχ. στο Κατά Λουκά ευαγγέλιο (κεφ17, 5) οι μαθητές ζητούν από τον Ιησού να τους δώσει πίστη (πρόσθες ημίν πίστιν) και ο Ιησούς απαντά ότι αν είχαν έστω κι έναν κόκκο πίστης θα έλεγαν στη μουριά εδώ να μεταφυτευθεί στη θάλασσα και αυτό θα γινόταν! (Στο Κατά Ματθαίον 17,20 μάλιστα τους λέει “θα πείτε στο βουνό να μετακινηθεί και αυτό θα μετακινηθεί”!) Μετά συνδέει το θέμα, δηλαδή το πώς αποκτά κανείς (του προστίθεται) πίστη, με την εκτέλεση των καθηκόντων (Λκ 17,7-10). Συνεπώς αυτή η πίστη σαφώς είναι μια δύναμη με την οποία, όποιος την έχει, κάνει έργα και θαύματα. Αυτή η πίστη αποδίδεται μάλλον από την αγγλική λέξη faith.
Εδώ χρησιμοποιώ την λέξη “πίστη” με μια έννοια κάπου ανάμεσα στην τυφλή πίστη (belief) και την δημιουργική πίστη (faith). Είναι η πίστη που έχουμε πως ο ήλιος θα ανατείλει και θα δύσει, πως ο αέρας που αναπνέουμε δεν θα εξαφανιστεί ξαφνικά, πως το φαγητό στο εστιατόριο δεν είναι δηλητηριασμένο, πως το πλοίο στο δρομολόγιο Πειραιάς-Ηράκλειο δεν θα πάει στην Κέρκυρα και ούτω καθεξής. Είναι η πίστη σε μια τάξη στον κόσμο γύρω μας και στον οργανισμό μας που δεν διαταράζεται για ψύλλου πήδημα.
Δίχως την πίστη αυτή θα ζούσαμε σε ανυπόφορο άγχος.
Τέτοια πίστη λειτουργεί και στην οικονομική σφαίρα. Το χρήμα είναι μια υλική μορφή αυτής της πίστης. Έχουμε πίστη πως θα μπορούμε να το ανταλλάξουμε με αγαθά και υπηρεσίες την επόμενη βδομάδα ή χρονιά, αν και η ποσότητα αγαθών μπορεί να είναι μικρότερη κατά 3% ή 10%, διότι, γνωρίζουμε, με την πάροδο του χρόνου χάνει κάτι από την αγοραστική του δύναμη. Σε πολύ σπάνιες περιπτώσεις μπορεί η αγοραστική του δύναμη να αυξηθεί.
2. Το χρήμα, όπως οποιοδήποτε αγαθό στο εμπόριο, είναι προϊόν της ανθρώπινης εργασίας από υλικά της γης – χαρτονομίσματα, κέρματα μεταλλικά, χρυσός, άργυρος ή οτιδήποτε άλλο έχει χρησιμοποιηθεί ως απόθεμα αξίας ή ως μέσο συναλλαγής. Το χρήμα σήμερα μοιάζει να μας είναι απαραίτητο, ακόμα και στις μικρότερες κοινότητες ή τις πιο πρωτόγονες κοινωνίες που έχουμε. Αλλά στην πραγματικότητα οι άνθρωποι μπορούν κάλλιστα να ζήσουν χωρίς χρήμα. Κανένα μέσο που χρησιμοποιήθηκε ή χρησιμοποιείται ως χρήμα δεν είναι άμεσα καθεαυτό αναγκαίο για τη συντήρηση της ζωής μας: δεν τρώγεται, δεν πίνεται, δεν θερμαίνει, δεν εισπνέεται και δεν προφυλάσσει.
Δίχως λίγη έστω πίστη οι άνθρωποι δεν μπορούν να ζήσουν σε Πολιτείες ή ακόμα και σε μικρές οικογένειες: έχουν πίστη πως η γη δεν θα διαλυθεί κάτω από τα πόδια τους, πως ο αέρας δεν θα εξαφανιστεί, πως οι άλλοι άνθρωποι δεν θα τους θανατώσουν ή υποδουλώσουν, όσοι πόλεμοι κι αν έχουν γίνει. Η πίστη δεν είναι, όπως μια πατάτα ή μια παντόφλα, προϊόν της παραγωγής από υλικά της γης. Τρέφεται και μεγαλώνει με γνώση κι εμπειρία και δίνει ενέργεια στον άνθρωπο να δράσει και να εργαστεί εντονότερα.
Στην πραγματικότητα η πίστη δημιουργεί την εμπιστοσύνη, την πίστωση και το χρήμα. Αλλά η πίστη σήμερα κοιμάται μέσα μας ως συνέπεια της κοίμησης της νοημοσύνης μας. Το χρήμα κυριαρχεί.
3. Το χρήμα, σε οποιαδήποτε υλική μορφή του, είναι δημιούργημα του Νόμου που εκφράζει τη βούληση της Εθνικής Κυβέρνησης.
Παραδόξως, στελεχωμένες με αδύναμους, ανίκανους και χρηματιζόμενους πολιτικούς οι ίδιες οι κυβερνήσεις ενέδωσαν στις πιέσεις της κάστας των πλουτοκρατών και κατήργησαν τους νόμους που ρυθμίζουν την υγιή χρηματοπιστωτική λειτουργία. Έτσι το σύνολο πεδίο, δηλαδή τράπεζες, χρηματο-εμπορικοί και άλλοι παρόμοιοι οργανισμοί έχουν ξεφύγει από κάθε κανόνα και αυτοσυγκράτηση κι έχουν αποκτήσει μεγαλύτερη εξουσία από την Εθνική Κυβέρνηση. Αυτές οι αισχροκερδείς εταιρίες τώρα ρυθμίζουν σε μεγάλο βαθμό όχι μόνο τις αγορές και την οικονομία αλλά και την κοινωνία σε όλα τα επίπεδά της.
Το χρήμα έχει πάψει να υπηρετεί τους ανθρώπους κι έχει μετατραπεί κυριολεκτικά σε αφέντη τους. Το χρήμα είναι δημιούργημα του Νόμου και προϊόν της παραγωγής αλλά καθώς λειτουργεί ως απόθεμα αξίας, είναι συγχρόνως και τίτλος διεκδίκησης πλούτου, δηλαδή όλων των άλλων προϊόντων της παραγωγής (=αγαθών και υπηρεσιών).
4. Σε όλη τη γνωστή ιστορική περίοδο του ανθρώπου, το χρήμα γεννούσε μέσω έντοκων δανείων περισσότερο χρήμα. Ο τόκος ήταν το νέο χρήμα που διεκδικούσε μέρος της παραγωγής χωρίς κατ’ ανάγκη να έχει συνεισφέρει στην παραγωγή. Βέβαια, σε παλαιότερες εποχές, ειδικά όταν το χρήμα είχε τη μορφή ενός πολύτιμου μετάλλου όπως ο σχετικά δυσεύρετος χρυσός, ούτε ο πιο αυταρχικός και άπληστος άρχοντας μιας χώρας δεν μπορούσε να δημιουργήσει απεριόριστες ποσότητες χρήματος και αναγκαζόταν να δανειστεί. Αφενός το πολύτιμο μέταλλο ήταν σε περιορισμένη ποσότητα, αφετέρου υπήρχαν νόμοι που κάπως ρύθμιζαν δάνεια και επιτόκια και η κυκλοφορία του χρήματος σχετιζόταν με τη γενική παραγωγή! Όταν δημιουργήθηκαν οι τράπεζες στην αναγεννησιακή Ιταλία (γύρω στο 1300) κι άρχισαν να κυκλοφορούν τα χρεωστικά γραμμάτια των τραπεζιτών-χρυσοχόων («χρωστώ στον καταθέτη/κομιστή του παρόντος Χ ποσότητα χρυσού» ας πούμε) ως χρήμα που περνούσε από έναν πολίτη σε άλλον, η κατάσταση άλλαξε καθότι κυκλοφορούσε πολύ περισσότερο χρήμα και τα δάνεια ήταν ευκολότερα – πάντα όμως στο βαθμό που υπήρχε πίστη.
Ένα μεγάλο άλμα έγινε με την καθιέρωση του χαρτονομίσματος (18ος αιώνας) και την ίδρυση τραπεζών και χρηματιστηρίων στην Ολλανδία, Γαλλία, Βρετανία κλπ, όπου γίνονταν αγοραπωλησίες μετοχών επιχειρήσεων, χρεογράφων, ομολόγων κρατών και παρόμοια.
Ακόμα μεγαλύτερο άλμα έγινε στις δύο τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα με την ανάπτυξη του ηλεκτρονικού υπολογιστή, τα νέα προϊόντα τραπεζών και χρηματιστηρίων (=διάφορα παράγωγα, τιτλοποιήσεις, στοιχήματα κλπ) και τη σταδιακή απελευθέρωση των εθνικών αγορών που επέφεραν μια παγκοσμιοποιημένη οικονομία με γρήγορη κι εύκολη διακίνηση χρήματος. Η δεκαετία 1980 ήταν σταθμός. Στα τέλη της, πχ η Drexel Burnham Lambert διαχειριζόταν $10 δις σε «εγγυημένα χρεώγραφα» που αποδείχθηκαν σάπια και η εταιρεία χρεοκόπησε το 1990.
Ο χρηματοπιστωτικός τομέας απογειώθηκε.
Η δημιουργία και χρήση νέων μορφών χρήματος (πλαστική κάρτα, ηλεκτρονική συναλλαγή κλπ) επέτρεψε μια τεράστια έκρηξη συναλλαγών. Το 1990 οι παγκόσμιες συναλλαγές ημερησίως έφθαναν τα $ 2 δις˙ το 2008 ξεπέρασαν τα $130 δις. Στις ΗΠΑ το 1995 έγιναν καθαρά χρηματικές ηλεκτρονικές συναλλαγές (δηλ. χρημάτων κι εγγράφων στη μορφή παραγώγων ασχέτων με την παραγωγή εμπορευμάτων) ύψους $544 τρις. (Βλ σ57, R. Allen, 1999 Financial Crises and Recession… Northampton, MA). Οι εκρήξεις συνεχίστηκαν. Το 2007, πάλι στις ΗΠΑ, ηλεκτρονικές συναλλαγές παραγώγων σε σχέση με τις καιρικές συνθήκες μόνο (!) έφθασαν τα $596 τρις. Παράλληλα, διαρκώς αναπτύσσονταν διάφορα επενδυτικά προγράμματα και κεφαλαιακά προϊόντα (hedge funds) από τα οποία το 36,7% εξαφανιζόταν σε 5-7 έτη: το 1990 υπήρχαν 600 funds ύψους $39 δις• το 2000 ήταν 3873 ύψους $490 δις• στις αρχές του 2008 υπήρχαν 7600 ύψους $1,9 τρις! (Βλ σ216, N. Ferguson 2008, The Ascent of Money NY, Penguin Press.) Αυτά τα ποσά δεν αντιστοιχούσαν σε παραγωγή αγροτικών ή βιομηχανικών προϊόντων και υπηρεσιών υγείας, ψυχαγωγίας και παρόμοια. Για το 2006 το καταμετρημένο προϊόν της παγκόσμιας παραγωγής ήταν μόλις $47 τρις. Τα ποσά $544 και $596 τρις αντιπροσωπεύουν μόνον άυλα συμβόλαια με ηλεκτρονικές ανταλλαγές εγγράφων και χρημάτων. Αυτό το εποικοδόμημα της χρηματοοικονομικής σφαίρας ήταν η «Νέα Οικονομία» όπως την ονόμασε ο Alan Greenspan διοικητής της FED, της Κεντρικής Τράπεζας των ΗΠΑ, και το 2000 διαβεβαίωνε την κυβέρνηση πως αυτή η οικονομία μετακινήθηκε από την «υλική» βάση παραγωγής σε μια «ιδεατή» (conceptual) βάση (G. Baker “Greenspan hails US labour flexibility” Financial Times, 12/06/2000.)
Αλλά αυτό το χρηματοοικονομικό εποικοδόμημα, ασύνδετο έστω με την παραγωγή και το εμπόριο αγαθών και υπηρεσιών, στηρίζεται πάντα στην πίστη.
5. Στη σειρά Χρέη (4 άρθρα Α, Β, Γ, Δ) εξέτασα τη δημιουργία του κοινόχρηστου χρήματος, των ποικίλων παραγώγων (και funds) και τη σταδιακή άνοδο των subprime ενυπόθηκων στεγαστικών δανείων, την τιτλοποίησή τους σε σύνθετα επενδυτικά προϊόντα που πωλούνταν ανά τον κόσμο και την ξαφνική κατάρρευσή τους το 2007 με την επακόλουθη κρίση χρεοκοπίας του 2008. Εδώ θα εξετάσω την άνοδο και κατάρρευση ενός από αυτά τα hedge funds ή επενδυτικά προϊόντα, το Long Term Capital Management (Μακροπρόθεσμη Διαχείριση Κεφαλαίου), LTCM εν συντομία, που άνθησε και μαράθηκε στη δεκαετία 1990.
Αλλά πριν εξετάσω το LTCM, θέλω να υποδείξω πως η κατάρρευση των subprime δανείων, και η επακόλουθη σχεδόν παγκόσμια κρίση δεν ήταν τόσο ξαφνική και απρόσμενη – κεραυνός εν αιθρία – όπως την παρουσιάζουν οι πλείστοι ειδήμονες και μη, ούτε έφταιγαν οι άπληστοι τραπεζίτες και επενδυτικές εταιρίες μόνο, όπως διατείνονται οι πλείστοι αναλυτές κυρίως μονεταριστές και βέβαια οι αριστεροί συγγραφείς.
Στο Χρέη Δ (§6-7) (link) υπέδειξα πως εκτός από τους τραπεζίτες, τους ίδιους τους δανειολήπτες και την κυβέρνηση που ενεθάρρυνε την πρακτική των εύκολων δανειοδοτήσεων στα subprime, τον καθοριστικό ρόλο τον έπαιξε ο μέσος Οικονομικός Κύκλος διάρκειας περίπου 18 ετών που σχετίζεται στενά με την αυξανόμενη τιμή γαιών (και συνεπώς ακινήτων) λόγω του ισχυρού ρεύματος για «ασύνετες επενδύσεις σε γη» (σ24, A.Hansen 1941 Fiscal Policy and Business Cycles, Νέα Υόρκη).
6. Το LTCM ήταν όχι μόνο ένα επενδυτικό πρόγραμμα αλλά και το όνομα της επιχείρησης που δημιούργησαν το 1994 o John Meriwether (πρώην στέλεχος της Salomon Brothers) και δύο οικονομολόγοι–μαθηματικοί, ο M. Scholes του Πανεπιστημίου Stanford και ο R. Merton του Harvard Business School. Οι δύο τελευταίοι αρχικά μαζί με τον Fisher Black της Goldman Sachs που πέθανε νωρίς από καρκίνο, ανέπτυξαν ένα μοντέλο αποτίμησης ορισμένων παραγώγων (options=«δικαίωμα προαίρεσης αγοραπωλησίας») που έγινε, για λίγα χρόνια, μια γεννήτρια άφθονου χρήματος. Το μοντέλο είχε φτιαχτεί με άψογα, όπως νόμιζαν, μαθηματικά και δεν είχε, όπως νόμιζαν, κανένα ρίσκο. Οι Merton και Scholes μάλιστα τιμήθηκαν με το Νόμπελ στα Οικονομικά το 1997!
Τα πρώτα τέσσερα έτη το fund πήγαινε απίστευτα καλά. Η ελάχιστη επένδυση ήταν $10εκμ και κλειδωνόταν για τρία έτη: μόνο τότε, μετά από τρία έτη, μπορούσε ο επενδυτής να αποσύρει τα λεφτά του με τα κέρδη του.
Τα κέρδη δεν ήταν καθόλου ευκαταφρόνητα: τα δύο πρώτα έτη το πρόγραμμα είχε απόδοση 43% και 41%. Στα τέσσερα έτη τα $10εκμ θα γίνονταν $40εκμ.
Τον Σεπτέμβριο 1997 το καθαρό απόθεμα ήταν $6.7 δις αλλά το fund μπορούσε με αυτό να δανειστεί $126,4 δις για πρόσθετες επενδύσεις και χρηματιστηριακό τζόγο. Το 1998 τα δάνεια έφθασαν τα $134 δις. Επικίνδυνο; Μπα, οι διαχειριστές του LTCM δεν ανησύχησαν καθόλου. Στο τέλος του 1997 μάλιστα είχαν δώσει $2,7δις στους εξωτερικούς επενδυτές.
Όμως έσφαλλαν οικτρά. Το Μάιο 1998 οι αγορές μετοχικών κεφαλαίων έπεσαν, οπότε και το LTCM, είδος μετοχικού κεφαλαίου κι αυτό, έχασε τον ίδιο μήνα 6,7% και τον Ιούνιο 10,1%. Στις 17 Αυγούστου η Ρωσία κήρυξε στάση πληρωμών και οι χρηματαγορές έκαναν μεγάλη βουτιά. Ας σημειωθεί πως ήδη το 1997, μετά την υποτίμηση του μπαχτ – νόμισμα της Ταϋλάνδης – μια κρίση εξαπλώθηκε στις πλείστες χώρες της νοτιοανατολικής Ασίας ως την Κορέα. Η ρωσική χρεοκοπία προκάλεσε μεγαλύτερη αναταραχή. Το LTCM fund, που οι νομπελίστες δημιουργοί του και ο ειδήμων διαχειριστής του διαβεβαίωναν πως δεν θα μπορούσε ποτέ να χάσει πάνω από $45εκμ σε μια μέρα, στις 21 Αυγούστου μόνο έχασε $550εκμ. Μέχρι το τέλος Αυγούστου έχασε το 44% της αξίας του ένα σύνολο $1,8δις!. Η πίστη είχε εξαερωθεί.
Η πτώση μεταδόθηκε σε όλη τη Wall Street. Για να σώσει την κατάσταση και 14 τράπεζες, η Κεντρική Τράπεζα (Federal Reserve, ή FED), υπό τον Greenspan, ξόδεψε $3,6τρις! To LTCM έμεινε τελικά με $30εκμ μόνο να μοιραστούν σε 16 μετόχους. (Lowenstein R. 2000 When Genius Failed: The Rise and Fall of LTCM New York. Επίσης, Perold A. 2004 ῾Long Term Capital Management, L.P. (D)᾽ Harvard Business School Case 9-200-10 4th Oct.)
Η κρίση στο Μεξικό 1994, στην Ασία 1997, στη Ρωσία 1998 και η θύελλα που προκάλεσε στη Wall Street η πτώση του LTCM 1998, δεν εμπόδισαν τον Greenspan να ανακοινώσει πως «κάτι στη φύση τέτοιων γεγονότων αποκλείει την πρόβλεψή τους αφού οι δυνάμεις της αγοράς που παράγουν την κρίση μάλλον θα την απέτρεπαν αν την προέβλεπαν» (σ137 Harrison F. 2010 Boom-Bust London).
Αλλά τότε προς τι τα πολυσέλιδα εγχειρίδια Οικονομολογίας με όλους τους νόμους και τις διατυπώσεις σε γραφήματα και μαθηματικά;
7. «Η φουσκωμένη παλίρροια υψώνει όλα τα πλεούμενα» είπε πολύ ορθά ο Sean Lemass, Πρωθυπουργός της Ιρλανδίας 1959-66. Η πλημμυρίδα που ανύψωνε επενδυτικά προϊόντα όπως το LTCM και αργότερα τα ενυπόθηκα στεγαστικά ήταν η πίστη – ένα κλίμα εμπιστοσύνης που δημιουργούσαν οι χρηματοοικονομικές αυθεντίες όπως ο Alan Greenspan.
Η επιθυμία για γρήγορο πλουτισμό ελλοχεύει σε όλους μας – εκτός από αγίους και σοφούς. Φουντώνει σε τυφλή πίστη και μανία όταν ενθαρρύνεται και διατρέφεται με ελκυστικά διατυπωμένες υποσχέσεις. Νέα οικονομία, «ιδεατή» βάση, διασφαλισμένα ομόλογα, εγγυημένες δανειακές υποχρεώσεις, χρεόγραφα δανειακών εγγυήσεων, αποδόσεις 20% και 40% και παρόμοιες διατυπώσεις ενέπνεαν σιγουριά κέρδους. Μετά το 2008 τέτοιες επενδύσεις επονομάστηκαν «σκουπίδια, μολυσμένα/σαθρά/σάπια/τοξικά προϊόντα»!
Στο μεταξύ, μέχρι το 2008, οι τιμές ακινήτων (και γαιών) στις ΗΠΑ ανέβηκαν σε απαγορευτικό ύψος λόγω κερδοσκοπικών ενεργειών κι εύκολου δανεισμού: στην περίοδο 1996-2006 οι τιμές σε ορισμένες Πολιτείες αυξήθηκαν γενικά κατά 170% ενώ μόνο το 2006 η αύξηση έφθανε και το 50%! Τα επιτόκια επίσης αυξήθηκαν από 1% σε 5,25%. Οι αγορές κατοικιών σταμάτησαν και πολλοί δεν μπορούσαν πια να εξοφλήσουν τα δάνειά τους. Ακολούθησε η κατάρρευση πολλών τραπεζών και η γενικότερη κρίση που ξεχείλισε περνώντας σε άλλες χώρες.
Είναι σχεδόν αδιανόητο πως τόσοι πανεπιστημιακοί με λαμπρές περγαμηνές και Νόμπελ και εξειδικευμένοι, έγκυροι, υποτίθεται, οργανισμοί όπως το ΔΝΤ αποδείχθηκαν ανίκανοι να αντιληφθούν την καταστροφική πορεία, την οποία σε αντίθεση, σχετικά άσημοι οικονομολόγοι όπως ο Foldvary και ο Harisson την προέβλεψαν με αρκετή ακρίβεια (βλ Χρέη Δ §6). Την συνέδεσαν με τον γενικότερο Οικονομικό Κύκλο και ειδικότερα με τον κύκλο τιμών στον κτηματομεσιτικό και οικοδομικό τομέα δραστηριοτήτων.
Το χρήμα δημιουργείται σχετικά εύκολα, εφόσον υπάρχει πίστη, που, λίγη κι ευάλωτη έστω, πάντα υπάρχει. Αλλά με τον παραμικρό κλονισμό το χρήμα (στις διάφορες μορφές του) χάνει την αξία του. Η εδραίωση της πίστης όμως δεν μοιάζει τόσο εύκολη διότι, αν πιστέψουμε τον ευαγγελιστή Λουκά (17:7-10), χρειάζεται συνεχής έντιμη εργασία με την εκπλήρωση των καθηκόντων μας. Αυτή την εποχή δεν πολύ-αρέσει η εκπλήρωση καθηκόντων: προτιμάμε το εύκολο χρήμα.
