Αυτή η τετραπλή διάταξη που εξετάσαμε στο προηγούμενο Φιλ925: Το τετράπτυχο του Βεδάντα έχει αρκετά προηγούμενα στη Βεδική Παράδοση. Μια πρώτη μνεία βρίσκεται στον ύμνο Rig-Veda 1.164.45:
catvā́ri vā́k párimitā padā́ni tā́ni vidur brāhmaṇā́ yé manīṣíṇaḥ|
gúhā trī́ṇi níhitā néňgayanti turī́yaṃ vācó manuṣyā vadanti ||
Υπάρχουν 4 επίπεδα λαλιάς: τα γνωρίζουν οι γνωστικοί βραχμάνοι. Τα τρία μένουν κρυμμένα, δεν προκαλούν κίνηση. Το τέταρτο το μιλούν οι άνθρωποι.
Πολύ αργότερα προσδιορίζονται αυτά ως εκδηλωμένη χοντρή ομιλία, νοητική διατύπωση, αιτιακή σύλληψη και η πηγή. Μα τα 4 επίπεδα παρουσιάζονται ως επίπεδα Συνειδησίας στη Μεγάλη του Δάσους Ουπανισάδα Bṛhadāraṇyaka 1.2.17-19
1.2.1.16. Ρώτησε λοιπόν ο Ajātaśatru: «Όταν αυτός κοιμόταν εδώ, πού ήταν ο Πρωτάνθρωπος puruṣa που είναι όλος εμπειρική κατανόηση (vijñāna), από πού ήρθε εδώ;» Ο Gārgya δεν ήξερε την απάντηση. (puruṣa Πρωτάνθρωπος: το Πρόσωπο, Πνεύμα του ανθρώπου).
2.1.17. Ο Ajātaśatru μίλησε: «Όταν αυτός κοιμόταν εδώ, ο Πρωτάνθρωπος, που είναι όλος εμπειρική κατανόηση, πήρε στη δική του κατανόηση την κατανόηση αυτών των ζωτικών λειτουργιών κι αναπαύθηκε στον χώρο στην καρδιά. Όταν αυτός ο Πρωτάνθρωπος τις απορροφά (grah-), τότε ο άνθρωπος λέγεται svapiti δηλ. ‘κοιμάται’: τότε η αναπνοή (prāṇa) είναι απορροφημένη, ομοίως η ομιλία, η όραση, η ακοή και ο νους. (Με άλλα λόγια η γνωστική δύναμη αισθητήριων λειτουργιών απορροφιέται από και μένει μέσα στη γνωστική δύναμη του εσώτερου puruṣa. Βέβαια το αναπνευστικό και κυκλοφοριακό εξακολουθούν να λειτουργούν ενώ οι αισθήσεις δεν αποσυνδέονται εντελώς από το περιβάλλον. Γι’ αυτό άλλωστε όταν ο βασιλιάς κούνησε τον κοιμισμένο εκείνος ξύπνησε.)
2.1.18. Οπουδήποτε κινείται [ο Πρωτάνθρωπος] στα όνειρα του, αυτοί είναι οι κόσμοι του. Μοιάζει τότε να γίνεται μεγάλος βασιλιάς ή σπουδαίος βραχμάνος ή να φτάνει σε ανώτερες ή κατώτερες καταστάσεις. Όπως ένας μεγάλος βασιλιάς θα περιφερόταν με τη συνοδεία του όπως θέλει μέσα στο βασίλειο του, έτσι κι ο Πρωτάνθρωπος, έχοντας απορροφήσει τις ζωτικές πνοές (prāṇa-), περιφέρεται όπως θέλει μέσα στον δικό του οργανισμό» (śarĩra). (Εδώ αναφέρεται η ονειρική κατάσταση. Αλλά, τονίζει ο Shankara, ο θεατής των ονείρων δεν επηρεάζεται και μένει αγνός.)
2.1.19. «Όταν όμως είναι σε βαθύ ύπνο [δίχως όνειρα] και δεν γνωρίζει τίποτα, τότε γλιστρά πίσω (praty-ava-sṛp-) μέσω των 72.000 νευρο-καναλιών (nāḍī-), που λέγονται hitā κι επεκτείνονται από την καρδιά στο περικάρδιο [και στον οργανισμό], και αναπαύεται εκεί. Μένει εκεί όπως ένας νέος, ή μεγάλος βασιλιάς ή σπουδαίος βραχμάνος, αναπαύεται στην κορύφωση (atighnī-) της μακαριότητας.»
Στον βαθύ ύπνο δεν υπάρχουν όνειρα ούτε οποιαδήποτε γνώση αντικειμένων. Για τις nāḍī που λέγονται hitā (= λεπτότατα κανάλια, νεύρα) βλ. επίσης ΒΟ 4.2.3. Στην Kauṣītakī Ουπ, το τέταρτο και τελικό κεφάλαιο περιέχει σχεδόν την ίδια συζήτηση μεταξύ Gārgya και Ajātaśatru και στο χωρίο 4.19 αναφέρονται οι nāḍī/ hitā. Το ρήμα praty-ava-sṛp «γλιστρώ, σέρνομαι προς και κάτω» (sṛp = ελλ. έρπω) είναι δύσκολο: μερικοί ερμηνεύουν «επιστρέφει» (Shankara), άλλοι «βγαίνει έξω από την καρδιά». Η πρώτη ερμηνεία μοιάζει πιο σωστή διότι το κείμενο υπονοεί πώς ο puruṣa βγήκε σε περιοδεία στα όνειρα και τώρα γύρισε για βαθιά ανάπαυση. (Κάποιος ερμηνεύει την atighnī ως αποχαύνωση μετά την ηδονή του οργασμού που έχει ο νέος κλπ. Μα η ίδια η κατάσταση βαθύτατης ανάπαυσης είναι η κορυφαία μακαριότητα: βαθύς δίχως όνειρα ύπνος.)
Εδώ έχουμε τις τρεις υποστάσεις αφύπνισης ή ξύπνου, ονείρου και βαθύ δίχως όνειρα ύπνο. Ο ίδιος ο Εαυτός, πέρα από δυισμό και πολλαπλότητα, είναι η τέταρτη και Πρωταιτία/Πρωτουσία, Απόλυτη Συνειδησία. Αυτό δηλώνεται ρητά στα χωρία 1.2.4.14 και 1.2.5.19 της Ουπανισάδας. Στη δε Māṇḍukya Up (7, 12) μετά τις τρεις καταστάσεις δίνεται η 4η, απλά ως τέταρτη caturtha, μα στα σχόλια του Gauḍapāda, δασκάλου, όπως θεωρείται του Shankara, λέγεται Turīya (= τέταρτη) και αυτός ο όρος έχει παραμείνει σε μεταγενέστερα κείμενα ως συνώνυμο του Εαυτού: είναι απερίγραπτη και απερινόητη, ο Εαυτός δίχως κάτι άλλο, δίχως δεύτερο a-dvaita.
Όμοιες περιγραφές βρίσκονται και σε άλλες Ουπανισάδες, όπως Chāndogya 8.7-12, Prasna 6.5-6 και Maitrī 6.19, 7.11. Ο ήχος ΩΜ αναφέρεται πρώτα στη Ch Up 1.1.1.
