Π99: Δημιουργικότητα (Β’)

1. Between the idea/ Αnd the reality/ Between the motion/

And the act/ Falls the shadow/

Between the conception/ And the creation/ …/Falls the shadow.

Αυτά γράφει ο Έλιοτ στο Hollow Μen ‘Κούφιοι άνθρωποι’ (5ο τμήμα):

Ανάμεσα στην ιδέα/ Και την πραγμάτωση/ Ανάμεσα στην κίνηση/

Και την πράξη/ Πέφτει ο ίσκιος/

Ανάμεσα στη σύλληψη/ Και τη δημιουργία/ …/Πέφτει ο ίσκιος.

Τι είναι ιδέα, κίνηση, σύλληψη; Τι πραγμάτωση, πράξη, δημιουργία; Και τι ο ίσκιος (ή σκιά, κατ’ άλλους);

Θα σας πω. Γράφω για ποίηση, παίρνοντας τον Έλιοτ, διότι τη γνωρίζω καλά. Μα όλα – εκτός από το μέσο που είναι οι λέξεις – ισχύουν για όλες τις τέχνες. Η καλή, επιτυχής τέχνη δείχνει αισθηματικά μια άποψη του Αληθινού και οδηγεί τον νου σε κείνο.

2. Όλες οι δραστηριότητές μας, όλα τα δημιουργήματά μας (και η ποίηση φυσικά) έχουν την απαρχή τους σε μια επιθυμία/σύλληψη στο νου. Είναι ένα σιωπηλό σημείο που συνήθως περνά απαρατήρητο: είναι το κίνητρο, με γνώση κι ενέργεια για την επακόλουθη δράση. Μόνο η διατύπωση κι επακόλουθη έκφραση βρίσκεται στην επίγνωσή μας.

Το κίνητρο στην αφετηρία του, παρότι πέρα από την επίγνωσή μας, είναι απλό και αγνό σε όλους τους ανθρώπους. Αλλά καθώς ξεδιπλώνεται στο νου, πολύ προτού φτάσει στην εξωτερική του εκδήλωση, καθώς ακόμα βρίσκεται στο στάδιο αναγνωρίσιμης διατύπωσης στο νου, στρεβλώνεται ή μολύνεται από άλλα, άσχετα στοιχεία (πολλά, λίγα, ένα έστω) του εγωισμού ή των συνηθειών μας. Εκούσια ή ακούσια, αυτή η είσοδος του άσχετου στοιχείου, η παρέμβαση της εγωιστικής άποψης είναι ο ίσκιος.

Έτσι συνήθως η πραγμάτωση είναι πολύ διαφορετική από την αρχική σύλληψη. Και σήμερα αυτό γίνεται πολύ περισσότερο.

Υπάρχει όμως μια διαφορετική άποψη, μια διαφορετική επέμβαση. Συχνά ένας φίλος, που γράφει ποιήματα κι έχει δημοσιεύσει αρκετά, μου τα δείχνει όταν νοιώθει πως είναι ολοκληρωμένα ή σχεδόν. Τα χειρόγραφα (διότι εξακολουθεί να γράφει, όχι να πληκτρολογεί) αποτελούνται από τρεις και τέσσερις διαδοχικές εκδοχές με διορθώσεις του ίδιου ποιήματος. Η τελευταία μορφή συνήθως είναι η καλύτερη.

Με άλλα λόγια εκτός από τον “ίσκιο” υπάρχει και το “φως” που επισημαίνει λάθη και ακατάλληλα στοιχεία, τα οποία διορθώνονται στη συνέχεια.

3. Ένας ευρυμαθής φίλος, που ανέφερα σε προηγούμενα άρθρα, έχει γράψει πολλά και ποικίλα κείμενα (όχι όμως θεατρικά έργα) και μου εξήγησε πως και ο ίδιος πάντα διορθώνει τα πρώτα γραπτά. Σπάνια, είπε, βγαίνει κάτι που δεν χρειάζεται διόρθωση. Λίγοι όντως έχουν την καλή τύχη να συλλαμβάνουν ένα ποίημα (ή άλλο έργο τέχνης) ολοκληρωμένο έτσι που να μη χρειάζεται κάποια διόρθωση. Τέτοιος ήταν κατεξοχήν ο συνθέτης Μότσαρτ και μερικοί ποιητές όπως π.χ. οι Άγγλοι ρομαντικοί, ο Blake, ο Coleridge, ο Wordsworth κλπ.

Σύμφωνα με την κυρίαρχη αντίληψη της εποχής μας, ο σύγχρονος ποιητής, υποτίθεται, δίνει έμφαση στη “συγκίνηση” και δευτερευόντως φροντίζει για το νόημα. Σε πολλές περιπτώσεις διασπά το νόημα (αυτό έκανε ο Έλιοτ στο Έρημη Χώρα με τις συμβουλές του Εzra Pound), το κατακερματίζει με σειρά από ασύνδετες εικόνες: πχ –

ένα νόημα που σπαράζει στην είσοδο/ εξωφρενικός ο ρυθμός του τραίνου/

με τη στενόμακρη ραχοκοκαλιά/ είδα το ανίδεο μελάνι να στεγνώνει/

πριν προλάβει να το διαβάσει ο ήλιος/ – που δεν τον ξέρανε όλοι για ηλίθιο-/

το τραπέζι με δαγκώνει στο πόδι…

Εδώ (δεν είναι ο Έλιοτ) δεν ξέρω αν υπάρχει καν συγκίνηση εκτός από μια ευερέθιστη φιλοδοξία που βρίσκει εκπλήρωση σε ανοησίες, αντιθέσεις και αναστροφές.

4. Η αντίληψη της ευαισθησίας και συγκίνησης πάει πίσω στους ρομαντικούς (και τον Σολωμό) και ακόμα πιο πίσω στον Lu Chi (2ος αιώνας Κ.Χ.) που έγραψε στο Wen Fu «η σύνθεση πρέπει να συγκινεί την καρδιά» (9) και συμβουλεύει τον ποιητή «να αφήνεις να είναι λεπτές οι συγκινήσεις» (12). Και ακόμα, ο δικός μας Αριστοτέλης έγραψε για το έλεος και τον φόβο που εγείρονται και επιφέρουν την κάθαρσή τους.

Ο Lu Chi επίσης μιλά για τον “ίσκιο” γράφοντας «το σκοτάδι μέσα στο νου κουρνιάζει κρυμμένο» (15). Έτσι, λέει, «όταν το σκοτεινό και το φωτεινό αναμειγνύονται αδέξια, το αποτέλεσμα είναι πάντα λασπώδες» (6). Γι’ αυτό «να διακρίνεις το ένα (το γνήσιο) από το άλλο (τη νοθεία) και το γράψιμο θα είναι πιο καθαρό» (7). Νωρίτερα έγραψε: «να ησυχάζεις τα σκοτεινά νερά της καρδιάς» και «να φέρνεις κάθε ομιχλώδη σκέψη στο φως της διάνοιας» (3). Επεσήμανε πως «από ανυπαρξία γεννιέται μια ύπαρξη και πως από τη σιωπή ο ποιητής αντλεί το κελάηδημα» (4), όμως πάντα «η διάνοια κρατά τον έλεγχο» (5). Αναφέρει αγάπη, θλίψη, τρόμο, γέλιο, αλλά πουθενά δεν παρουσιάζει έναν συνολικό πίνακα συγκινήσεων.

Ο Lu Chi ήταν γόνος αριστοκρατικής οικογένειας, είχε την καλύτερη μόρφωση, έγινε στρατηγός και πολιτικός με μεγάλη πείρα της ζωής, εφάρμοσε την αλήθεια ως γνώμονά του κι εκτελέστηκε στα 42 του από έναν ηλίθιο αυτοκράτορα.

5. Η Βεδική Παράδοση στην αρχαία Ινδία είχε προχωρήσει πιο πέρα προσδιορίζοντας εννιά (όχι 2 ή 4) συγκινήσεις/συναισθήματα (rasa, κάποτε bhāva): έρως, ηρωισμός, αποστροφή (και θλίψη), οργή, γέλιο, φόβος, συμπόνια (κι έλεος), θαυμασμός, γαλήνη. Ένα θεατρικό έργο, ένα μεγάλο ποίημα ή άλλο λογοτέχνημα, δίνει αυτές τις συγκινήσεις, όχι κατ’ ανάγκη σε αυτή τη σειρά, και τελειώνει πάντα με τρόπο που επιφέρει śānti (προφέρεται shaan-ti) ‘γαλήνη, ειρήνη, ησυχία’. (Ίσως γι’ αυτό ο Έλιοτ τελειώνει το Έρημη Χώρα με shantih, τρις. Αλλά η ίδια η λέξη εκεί δεν είναι, ούτε φέρνει, γαλήνη και οι τελευταίες 10 γραμμές του έργου δίνουν επίτηδες την εικόνα παραφροσύνης με ασύνδετες εικόνες.)

Στη Βεδική Παράδοση δεν υπάρχει κάποιο πολύ αρχαίο σύγγραμμα που να δίνει ολοκληρωμένη εικόνα της δημιουργικής διαδικασίας, αλλά υπάρχουν πολλές διατυπώσεις σκόρπιες στα πολυποίκιλα κείμενα της αρχαιότητας (και βέβαια πάμπολλες μεταγενέστερες αρτιότατες πραγματείες για την ποιητική τέχνη και άλλες).

Ο νους είναι κι αυτός ένα σώμα, όπως το υλικό κορμί μας κι έχει τα δικά του όργανα που εκτελούν συγκεκριμένες λειτουργίες. Λεπτότερο και ανώτερο είναι το σώμα της Φύσης. Πάνω από όλα είναι ο ātman, ο αληθινός Εαυτός, που ενώ έχει συνείδηση των πάντων, δεν επεμβαίνει στις λειτουργίες που έχουν οριστεί για τα κατώτερα σώματα και τα όργανά τους. Έτσι συνολικά υπάρχουν τέσσερα σώματα.

Όσον αφορά τη δημιουργική διαδικασία με τη γλώσσα (ή λαλιά), αυτή αρχίζει στη σιωπή, που είναι ιδιότητα του Εαυτού, περνά ως έμπνευση στην εποπτική νόηση, δέχεται επεξεργασία και διατύπωση στο νου και, τέλος, εκφράζεται εξωτερικευμένη στην τρέχουσα γλώσσα – με τη φωνή ή τη γραφή . Το πρώτο στάδιο της απόλυτης σιωπής λέγεται parā. Το δεύτερο της εποπτικής νόησης με έμπνευση λέγεται paśyantī (προφέρεται – pashyantee). To τρίτο της επεξεργασίας στο νου λέγεται madhyamā. Και το τέταρτο της εξωτερίκευσης στη γλώσσα λέγεται vaikharī.

Στον νου τα πάντα διατυπώνονται από την κοινή διάνοια – που λέγεται manas. Αλλά ανάμεσα στην κοινή διάνοια και την εποπτική νόηση, καιροφυλακτεί ο “ίσκιος” (λέγεται sanskāra ή sañcitta). Αυτός αποτελείται από όλες τις συνήθειες και το παρελθόν μας και συνεχώς επεμβαίνει χρωματίζοντας ή στρεβλώνοντας τη ροή της έμπνευσης: μπορεί να θεωρηθεί και η εσωτερική συλλογή γνωρισμάτων, ορμών και συνηθειών που εξωτερικεύονται ως προσωπικότητα. Γι’ αυτό υπάρχει τόση κακογουστιά και κακοτεχνία σε κάθε τομέα της ανθρώπινης δραστηριότητας. Ο ίσκιος επεμβαίνει ακατάπαυστα.

Υπάρχει όμως και η ανώτερη διάνοια buddhi που, όντας πλάι στον ίσκιο ανάμεσα στην υπέρτατη νόηση και την κοινή διάνοια, κατά τη Βεδική Παράδοση, δεν είναι προσιτή εκτός κι αν ο άνθρωπος ακολουθήσει μια ειδική εκπαίδευση με πειθαρχία. Αυτή, αν και όποτε λειτουργεί, παρακολουθεί το στάδιο της διατύπωσης και διακρίνει και ξεχωρίζει τις παρεμβολές του ταραχοποιού ίσκιου. Στις μέρες μας αυτό σπάνια γίνεται. Σχεδόν όλοι γράφουν από ματαιοδοξία στα εύκολα καλούπια του συρμού και απευθύνονται στα πιο χυδαία και ποταπά στοιχεία του σύγχρονου ανθρώπου.

6. Η ανώτερη διάνοια είναι πάντα σιωπηλή, αλλά η παρουσία της κάνει θαύματα. Ο Εαυτός είναι ο έσχατος θεατής, όμως ποτέ δεν παρεμβαίνει. Η buddhi επεμβαίνει, ελέγχει.

Ας συνοψίσουμε τον Lu Chi που περιγράφει καλά, όπως είδαμε στο τμήμα §4, την όλη διαδικασία. «Από τη σιωπή ο ποιητής αντλεί το κελάηδημα». Ως ποιητής «να ησυχάζεις τα σκοτεινά νερά της καρδιάς» και «να φέρνεις κάθε ομιχλώδη σκέψη στο φως της διάνοιας». Η διάνοια (η ανώτερη) πρέπει πάντα να κρατά τον έλεγχο κι έτσι «θα διακρίνεις το ένα (το γνήσιο) από το άλλο (τη νοθεία) και το γράψιμο θα είναι πιο καθαρό». Ο στόχος είναι, γράφει, να δοθεί «η αληθινή μορφή της πραγματικότητας» και το αριστούργημα «να γεμίζει τον αναγνώστη με λαμπρότητα και να αποσαφηνίζει αξίες» (5).

Για να γίνει αυτό πρέπει ο επίδοξος ποιητής να βυθιστεί στην απόλυτη σιωπή, σε «κείνη την περιοχή που μοιάζει ανυπαρξία, διότι δεν υπάρχει πλέον καμία αίσθηση του “εγώ”, ούτε καν η αίσθηση ανυπαρξίας ή «κενού». Στις μέρες μας πολλοί γράφουν για το «κενό» μα δεν ξέρουν τίποτα γι’ αυτό.

Ένας σύγχρονος σοφός της Βεδικής Παράδοσης είπε: –

Το κακό βρίσκεται σε αυτούς που ασχολούνται με την τέχνη, ενώ έχουν χάσει επαφή με αληθινή εμπειρία. Η εμπειρία και η οντότητά τους είναι ρηχή: αρπάζουν κάτι παλιό και το αναβαπτίζουν με τον δικό τους τρόπο αναζητώντας φτηνή δημοτικότητα ή λεφτά. Παράγουν πάρα πολλά από πολύ λίγη εμπειρία και τα προϊόντα τους θαυμάζονται σήμερα για να πεταχτούν αύριο. Δεν έχουν το βάθος που θα αντέξει τη δοκιμασία του χρόνου… Όταν ένας άνθρωπος με καλή Οντότητα στρέφεται στην πείρα και την έκφραση, η τέχνη θα εκδηλωθεί και θα πάει κατευθείαν στην καρδιά… Είναι η οντότητα και η εμπειρία που έχουν σημασία.

Η «καλή Οντότητα» εδώ σημαίνει νου εξαγνισμένο σε μεγάλο βαθμό από τον «ίσκιο».

Θα επανέλθω.