1. Όπως ο Μαρξ ήταν γόνος της εποχής του και στα γραπτά του άφησε μερικά λάθη που προκάλεσαν πολλές εσφαλμένες εκδοχές της μαρξικής θεωρίας και τραγικές κοινωνικές πολιτικές, έτσι και ο Σμιθ άφησε μερικά λάθη στο βιβλίο του Πλούτος των Εθνών (An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, 1776) το οποίο χάραξε και πλακόστρωσε την εξέλιξη του καπιταλισμού και της ελεύθερης (κατ’ όνομα μόνο) οικονομίας με τις απαράβλεπτες αδικίες της.
Έχω ασχοληθεί πολλές φορές στο παρελθόν με τα σφάλματα στο έργο του Σμιθ μα αφορμή για τούτο το άρθρο ήταν το βιβλίο Adam Smith Ο Πατέρας της Οικονομικής Επιστήμης του Eamonn Butler (μτφρ: Ξ. Μπαμιατζόγλου, Αθήνα 2019, ΚΕΦΙΜ) που ερχόταν με την εφημερίδα Liberal (Φιλελεύθερος) στα τέλη Μαΐου 2019.
2. Θα ασχοληθώ εδώ με ένα βασικό λάθος στη σκέψη και διατύπωση του Σμιθ που δίνει μια σκούρα, θολή χροιά στην “έρευνα” και την όλη θεώρησή του. Αυτό αφορά την ιδιοκτησία της γης και τους γαιοκτήμονες. Αλλά προτού εξετάσω το θέμα, έτσι όπως εκείνος το παρουσιάζει, είναι ορθό νομίζω να σκιαγραφήσω την (ορθή) ιδέα του για την ελεύθερη όντως οικονομία.
Στο 1ο Βιβλίο, κεφ 2, γράφει πως το φαγητό μας δεν έρχεται από την καλοσύνη των παραγωγών αλλά από “το ενδιαφέρον τους για το δικό τους συμφέρον”. Κι εμείς απευθυνόμαστε “όχι στον ανθρωπισμό τους μα στη φιλαυτία τους και …τα δικά τους οφέλη”. Αυτό είναι αναντίρρητο και το παρατηρούμε στις δικές μας δραστηριότητες με τις οποίες εξασφαλίζουμε τα προς το ζην.
Αυτή τη διαπίστωση ο Σμιθ την επεκτείνει με μια επεξήγηση. Το άτομο, υποδείχνει, “ούτε επιδιώκει να προάγει το δημόσιο συμφέρον, ούτε γνωρίζει σε ποιο βαθμό το προάγει”. Στις οικονομικές δραστηριότητές του “επιδιώκει μόνο τη δική του ασφάλεια… επιδιώκει μόνο το δικό του κέρδος” στα πλαίσια των νόμων. Μα πετυχαίνει “να κάνει το ετήσιο εισόδημα της κοινωνίας όσο μεγαλύτερο μπορεί”. Διότι στις προσωπικές του επιδιώξεις που φαίνονται καθαρά εγωιστικές, οδηγείται “από ένα αόρατο χέρι στην παραγωγή ενός σκοπού που δεν αποτελούσε μέρος των προθέσεών του” (4,2).
3. Ανέφερα τα “πλαίσια των νόμων” διότι στο Θεωρία των Ηθικών Συναισθημάτων (1959 The Theory of Moral Sentiments), ο Σμιθ τονίζει πως η Δικαιοσύνη είναι το θεμέλιο της κοινωνικής συμβίωσης και οι πολίτες πρέπει με την απειλή της τιμωρίας να αναγκάζονται να μη βλάπτουν άλλους με οποιονδήποτε τρόπο.
Εφόσον λοιπόν οι πολίτες υπακούουν τους κανόνες και νόμους της Δικαιοσύνης στην Πολιτεία κι εφόσον δεν υπάρχουν περιορισμοί στην παραγωγή και στο εμπόριο – “το ολοφάνερο και απλό σύστημα της φυσικής ελευθερίας εδραιώνεται από μόνο του… Κάθε πολίτης … αφήνεται τελείως ελεύθερος να επιδιώξει το δικό του συμφέρον με τον δικό του τρόπο”.
Συνεπώς η κυβέρνηση απαλλάσσεται “πλήρως από … το καθήκον να επιβλέπει την εργασία των απλών ανθρώπων και να την κατευθύνει προς τις ασχολίες εκείνες που εξυπηρετούν περισσότερο το συμφέρον της κοινωνίας” (4,9).
4. Ποια είναι η ανοησία του κατά τα πολλά άλλα οξυδερκέστατου αναλυτή Άνταμ Σμιθ;
Είναι το σφάλμα σχετικά με την ιδιοκτησία της γης κι έχει δυο απόψεις. Η μια άποψη αφορά τον όρο “ιδιοκτησία” με τον οποίο η γη τσουβαλιάζεται μαζί με όλα τα προϊόντα της δικής της φυσικής παραγωγής (ορυκτά, φυτά κλπ) και συμπαραγωγής της με την ανθρώπινη εργασία (τροφές, εργαλεία, μηχανές, έπιπλα, ρούχα κλπ). Ενώ αυτά όλα παράγονται, η γη δεν παράγεται και μάλιστα προϋπάρχει του ανθρώπου.
Επιπλέον η γη δεν διαμοιράζεται πουθενά εξίσου σε όλους τους πολίτες – αγρότες, καταστηματάρχες, βιομήχανους κλπ. Ένας έχει χίλια στρέμματα, άλλοι δεν έχουν κανένα. Ένας έχει κεντρικά οικόπεδα στην πρωτεύουσα, άλλοι δεν έχουν τίποτα και πρέπει να πληρώνουν τους ιδιοκτήτες για να έχουν χρήση κάποιου χώρου.
Αυτό είναι κάτι που αγνόησε ο Σμιθ στις αναλύσεις του παρότι γνώριζε την κατάσταση. Το αγνόησαν και οι ακόλουθοι και διάδοχοί του ως και οι σύγχρονοι προωθητές του καπιταλιστικού συστήματος.
5. Υπάρχουν πολλές αναφορές στη γαιοκτησία, ένα εκτενές κεφάλαιο στο 1ο Βιβλίο (κεφ 11) μα και αλλού, ως το 5ο Βιβλίο, κεφ 2, μέρος 1: αυτές όλες στο Πλούτος των Εθνών. Μα το σημείο που θα εξετάσω (και είναι κλασικό σημείο) βρίσκεται στο Θεωρία των Ηθικών Συναισθημάτων.
Οι πλούσιοι … καταναλώνουν λίγο περισσότερο από τους φτωχούς. Παρά τον φυσικό τους εγωισμό και τη φυσική τους απληστία, παρότι ο μόνος σκοπός που προτείνουν για τους κόπους των χιλιάδων όλων που απασχολούν είναι η ικανοποίηση των δικών τους [= πλουσίων] μάταιων και ακόρεστων επιθυμιών, μοιράζονται με τους φτωχούς το προϊόν κάθε προόδου τους. Ένα αόρατο χέρι τους οδηγεί να κάνουν την ίδια κατανομή των απαραιτήτων της ζωής που θα είχε γίνει αν η γη είχε μοιραστεί σε ίσα μερίδια σε όλους τους κατοίκους της. Κι έτσι χωρίς να το επιδιώκουν και να το γνωρίζουν, προάγουν το συμφέρον της κοινωνίας…
ΑΛΛΑ, κε Σμιθ και νεοφιλελεύθεροι, η γη δεν είναι μοιρασμένη σε ίσα μερίδια και οι πλούσιοι δεν μοιράζονται με τους φτωχούς τα προϊόντα της δικής τους προόδου. Πάρα πολλοί άνθρωποι πρέπει να πληρώνουν τους γαιοκτήμονες για να έχουν κάποιο χώρο δικό τους, και αν οι φτωχοί είχαν επαρκές, αν όχι ακριβώς ίσο, μερίδιο στον πλούτο των πλουσίων, δεν θα τους ζήλευαν ούτε θα μοχθούσαν να τους φθάσουν.
Και η κατάσταση δεν εξισορροπείται με τις παροχές κι ελεημοσύνες της κρατικής πρόνοιας. Οι ακτήμονες παραμένουν στερημένοι κι ευάλωτοι.
