1. Το χρήμα, η γένεση και η κυκλοφορία του, είναι το ένα θέμα με το οποίο δεν ασχοληθήκαμε στον βαθμό που θα έπρεπε.
Στις αρχές του 20ου αιώνα ο J.M. Keynes και οι ακόλουθοί του το θεωρούσαν “αποθήκευση αξίας” και, αφού οι αξίες εκφράζουν επιθυμίες μα και δημιουργούν ή δίνουν προτεραιότητες σε επιθυμίες, αυτό είναι ορθό.
Όμως το χαρτί, το ηλεκτρονικό απόθεμα, η πλαστική κάρτα – αυτά όλα που θεωρούνται χρήμα ενσωματώνουν πίστη.
Το παλαιό εθνικό μας νόμισμα, η Δραχμή, ως χαρτονόμισμα των 10 ή 100 έφερε τη βεβαίωση “πληρωτέες άμα τη εμφανίσει”. Τα χαρτονομίσματα δολαρίων των ΗΠΑ επίσης βεβαιώνουν πως “αυτό είναι νόμιμο μέσο πληρωμής για κάθε χρέος, δημόσιο ή ιδιωτικό”. Η λίρα Αγγλίας, ως χαρτονόμισμα 10 στερλινών, επίσης γράφει “υπόσχομαι να πληρώσω τον κομιστή το ποσό των 10 λιρών” (εγώ, η Τράπεζα της Αγγλίας).
Τα χαρτονομίσματα Ευρώ δεν φέρουν τέτοια βεβαίωση. Διότι, όπως σε πολλά άλλα, οι Ευρωπαίοι ηγέτες δεν είναι συνετοί άνθρωποι και αγνοούν, έχοντας λησμονήσει, πολλές βασικές αρχές της νομισματικής και πιστωτικής άποψης της οικονομίας.
2. Η λέξη “στερλίνα” για τη λίρα Αγγλίας προέρχεται από το επίθετο sterling που σημαίνει “αγνό, γνήσιο, υψηλής ποιότητας”. Αρχικά αναφερόταν σε χρυσές λίρες και υπέδειχνε την υψηλή ποιότητα του ευγενούς μετάλλου.
Παλαιότερα, παντού τα νομίσματα ήταν μεταλλικά. Μια καλή αφετηρία είναι η Λομβαρδία και Τοσκάνη του 13ου αιώνα στην Ιταλία: εκεί ξεκίνησαν οι πρώτες “τράπεζες” banca (=πάγκος). Οι έμποροι, καραβοκύρηδες και παραγωγοί (μαλλιού, σιτηρών, υφασμάτων κ.λπ.) έδιναν τα πουγκιά με τα νομίσματά τους (δουκάτα ή φιορίνια) για φύλαξη σε τοπικούς άρχοντες με καλά προστατευμένες αποθήκες. Αυτοί, αφού ζύγιζαν τα πουγκιά (σε ζυγαριά πάνω σε έναν πάγκο!), τους έδιναν ένα χαρτί που υποσχόταν με υπογραφή και σφραγίδα να αποδώσει το αναγεγραμμένο ποσό χρυσού ή αργύρου επί τη εμφανίσει του χαρτιού.
Αυτή ήταν η αρχή του χαρτονομίσματος και της “μπάνκας” ή τράπεζας.
Σήμερα, λιγότερο από 5% είναι τα (χαρτο-)νομίσματα σε κυκλοφορία. Το 95% είναι σε επιταγές, συναλλαγματικές, πλαστικό και, ολοένα περισσότερο, ηλεκτρονικό χρήμα. Με αυτά λειτουργούν τράπεζες, εμπορικοί οίκοι, χρηματοπιστωτικές εταιρίες και κυβερνήσεις ή κράτη.
Δεν λέγεται και δεν είναι γενικά γνωστό, αλλά όλο αυτό το χρήμα (και είναι παγκοσμίως πολλά τρισεκατομμύρια) είναι χρέη. Μάλιστα, χρέη!
3. Ο τρόπος με τον οποίο δημιουργείται “χρήμα” από τις τράπεζες, με βάση πάντα την Κεντρική Τράπεζα (ΚΤ) της χώρας, είναι θαυμαστός, σχεδόν μαγικός – και υγιέστατος.
Ας θυμόμαστε πως αρχικά κάθε τράπεζα θα έπρεπε να καταθέτει 5% των δικών της καταθέσεων στην ΚΤ – αντί του χρυσού (ή αργύρου) που έδιναν παλαιότερα. Αυτό λέγεται “αποθεματικό”. Το 5% είναι ο “λόγος ρευστότητας” που θα μπορούσε να αλλάξει σε 3% ή 10%. Ο δε τρόπος δημιουργίας ρευστού λέγεται “πολλαπλασιαστής χρήματος” money multiplier.
Υποθέστε τώρα πως 5 άνθρωποι καταθέτουν ο καθένας 1000 ευρώ με 3% επιτόκιο. Με άλλα λόγια, η τράπεζα αγόρασε τα λεφτά των καταθετών (που είναι χρέη της ΚΤ προς αυτούς τους πέντε) για έναν χρόνο για 150 ευρώ (= 5000 x 3%). Παρότι τώρα η τράπεζα χρωστά αυτά τα λεφτά, τα παρουσιάζει ως ενεργητικό στοιχείο (θέμα Λογιστικής)!
Κάποιος άλλος παίρνει δάνειο €5000 με 10% επιτόκιο για ένα έτος. Αυτός αγοράζει τα λεφτά της τράπεζας, που είναι χρέη προς άλλους, για €500 (= 5000 x 10%): θα επιστρέψει στην τράπεζα €5500. Αυτός δεν κατέθεσε τίποτα, αλλά μπορεί να ξοδέψει με επιταγές ως €5000 για προμήθειες στην επιχείρησή του.
Έτσι τώρα η τράπεζα χρωστά άλλες €5000 στους προμηθευτές του δανειολήπτη. Αλλά και αυτό το ποσό το καταγράφει στο ενεργητικό της!
Και ξαφνικά (αφήνοντας τους τόκους έξω από τους υπολογισμούς μας) η τράπεζα δημιούργησε άλλες €5000 από τις πρώτες €5000. Και οι 10000 είναι λεφτά που χρωστά!
Τέτοιες συναλλαγές είναι απόλυτα νόμιμες και υγιέστατες. Η τράπεζα (ή όμοιος χρηματοπιστωτικός οργανισμός) εκτελεί το φυσικό λειτούργημά της. Πώς το κάνει;
Το κάνει με την πίστη. Η μακραίωνη πείρα δείχνει πως στην πράξη πολύ σπάνια θα της ζητηθεί να εξοφλήσει όλα τα χρέη της συγχρόνως. Κάποτε γίνεται αυτό. Αν και όταν γίνει (δηλαδή αν οι καταθέτες όλοι μαζί και η ΚΤ, που τροφοδοτεί με χαρτονομίσματα τις εμπορικές τράπεζες, ζητήσουν πίσω τα λεφτά τους από μια τράπεζα ταυτόχρονα), τότε η τράπεζα χρεοκοπεί. Διότι τα χρέη της είναι πολύ μεγαλύτερα από τα αποθέματά της.
4. Αυτός λοιπόν είναι ο μαγικός τρόπος που οι τράπεζες δημιουργούν ρευστό χρήμα. Έχουν μια σχετικά μικρή μαγιά χρημάτων και από αυτή με τη βοήθεια της πίστης, δίνοντας δάνεια, δημιουργούν άφθονο χρήμα.
Το σύστημα είναι όντως θαυμαστό, μαγικό και υγιέστατο. Αλλά μόνο εφόσον τηρούνται τρεις απαράβλεπτοι όροι: υπάρχει παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών που αντισταθμίζει όλα αυτά τα χρέη (το χρήμα των τραπεζών), υπάρχει μια ισχυρή και αξιόπιστη κυβέρνηση και υπάρχουν ικανοί κι έντιμοι τραπεζίτες. Αν οι όροι αυτοί δεν τηρούνται, και στον βαθμό που ένας ή δύο ή όλοι δεν τηρούνται, θα υπάρξουν ανάλογες δυσλειτουργίες (όπως στην Ισλανδία και την Κύπρο πριν λίγα χρόνια στις δεκαετίες 2000 και 2010).
Θα επανέλθω.
