Εδώ συνοψίζω τη Γνωστική διδασκαλία σε δέκα γενικά σημεία, τα οποία, φυσικά, δεν υπάρχουν όλα σε όλα τα κείμενα. Ο αναγνώστης μπορεί συγκρίνει με τον Εσωτερισμό.
1. Η Πρωταρχή των πάντων είναι ο Ύψιστος Θεός, ο Πατέρας, το Απόλυτο. Είναι Πνεύμα απεριόριστο, απερίγραπτο, ασύλληπτο για τον νου και τις αισθήσεις. Από Εκείνο προέρχονται τα πάντα και σ’ Εκείνο επιστρέφουν τελικά.
2. Μαζί με τον Πατέρα είναι και η Μητέρα, η Δημιουργική Δύναμη του Πατέρα, ή «μήτρα του σύμπαντος» που δεν μπορεί να υπάρξει αυτόνομα. Λέγεται και Πρωτέννοια ή απλά βούληση και διάνοια του Πατέρα (Ευαγγ. της Αλήθειας 16.36). Είναι η ουσία/ενέργεια από την οποία πλάθονται τα πάντα.
3. Υπάρχει κι ένας κατώτερος θεός-δημιουργός που πλάθει τα κατώτερα επίπεδα στην οικουμένη και μαζί με άλλες δυνάμεις (άρχοντες) πλάθουν το υλικό επίπεδο. Σε μερικά κείμενα παρουσιάζεται ως διαβολικός θεός, τρελός και τυφλός (Απόκρυφο του Ιωάννη 10.26 και 11.16-18). Αλλού παρουσιάζεται ως Σαβαώθ «θεός των δυνάμεων», σκληρός μα δίκαιος. Σε μια πραγματεία είναι ο ίδιος ο Λόγος που με τη βούληση του Πατέρα παράγει τη δημιουργία μαζί με τον ίσκιο της άγνοιας (Τριμερής Πραγματεία 77.12-25).
4. Οι κόσμοι της δημιουργίας, όλα τα φαινόμενα του σύμπαντος, εκπορεύονται ή παράγονται από τη θέαση του Πατέρα μέσα στην ουσία Του. Π.χ. Το Απόκρυφο του Ιωάννη λέει: «[Ο Πατέρας] θεάται τον εαυτό Του στο φως με το οποίο περιβάλλεται. Εκείνος τροφοδοτεί όλους τους Αιώνες (=κόσμους) καθώς θεάται την εικόνα Του στην πηγή του Πνεύματος» (4.20-24).
5. Ο άνθρωπος εκπορεύεται άμεσα από το Απόλυτο, την Πρωτουσία του Πατέρα. Στα Διδάγματα του Σιλβάνου λέγεται «Ο άνθρωπος σχηματίστηκε από την ουσία του Θεού» (93.26). Στο Προσευχή του Απόστολου Παύλου διαβάζουμε – «Λύτρωσέ με: είμαι δικός σου. Από σένα έχω εκπορευθεί» (5-6).
Σε άλλα κείμενα ο άνθρωπος παρουσιάζεται σε κατοπινά στάδια της δημιουργίας. Σε μερικά πλάθεται από χώμα και μετά εισέρχεται μέσα του, όπως και στη Γένεση 2-7, μια ανώτερη δύναμη (Αποκάλυψη του Αδάμ 64.6).
Είναι ίσως αξιοσημείωτο πως και στο Απόκρυφο του Ιωάννη η τέλεια κι ένδοξη Πρωτέννοια, που εγείρεται άμεσα ως νοητική ενέργεια του Απολύτου, περιγράφεται και ως «πρώτο ανθρώπινο ον» (5-7).
6. Αφού ο άνθρωπος εκπορεύεται άμεσα από το Απόλυτο Πνεύμα, η επιστροφή και οριστική κατάληξή του θα πρέπει να είναι πάλι η Πρωτουσία του Απολύτου. Η ιδέα αυτή απαντάται σε πολλά κείμενα. Στο Ευαγγέλιο της Αλήθειας λέγεται πως οι ψυχές λυτρώνονται ακολουθώντας τη ρίζα τους που είναι στον Πατέρα (41.26-27) και τελικά «αναπαύονται σ’ Εκείνον που είναι ανάπαυση» (42.21-30).
Στο Ευαγγ. του Φιλίππου λέγεται – «Αν έχεις δει τον Πατέρα θα γίνεις ο Πατέρας» 62.29).
7. Ο Άνθρωπος συμπεριλαμβάνει μέσα του κι εκδηλώνεται σε τρία επίπεδα έχοντας τρία αντίστοιχα σώματα: πρώτα στο καθαρά πνευματικό ως εκπόρευση από τον Απόλυτο Εαυτό· στο ψυχικό ή λεπτό όπου παίρνει μορφή έχοντας ιδιότητες και δυνάμεις· και στο υλικό όπου (πλάθεται από χώμα κι) ενσαρκώνεται.
Στο Απόκρυφο του Ιωάννη πρώτα είναι ο ουράνιος/πνευματικός Αδάμ, «ο πρώτος άνθρωπος» (5.7 και 8.32)· μετά είναι η ψυχική μορφή με τις λεπτές ιδιότητες και λειτουργίες (15.3 και 18.9)· και τελικά το υλικό σώμα, εδώ φτιαγμένο από 4 στοιχεία – αέρα, πυρ, ύδωρ και γη (21.1.13).
8. Η επιστροφή στην ενότητα ή ουσία του Απολύτου, η λύτρωση, επέρχεται μέσω χάρης, που ο άνθρωπος τη νιώθει ως «κάλεσμα», μέσω αφύπνισης από τη λήθη και θύμησης και μέσω Αυτογνωσίας. Αυτό τονίζεται στο Ευαγγ. του Θωμά στο 3 (και αλλού): «Όταν γνωρίσετε τον Εαυτό σας… θα γνωρίζετε πως είστε γιοί του Ζωντανού Πατέρα. Αν όμως δεν γνωρίζετε τον εαυτό σας ζείτε στη φτώχεια και είστε φτώχεια». Η ιδέα δίνεται με έμφαση και στο Δίδαγμα του Σιλβάνου (117.4). Αυτή η αυτογνωσία είναι η γνώση του εαυτού ως ομοούσιου με τον Πατέρα.
9. Η ολοκλήρωση της Αυτογνωσίας στη λύτρωση από άγνοια και λήθη συνήθως συνεπάγεται μια σειρά μετενσαρκώσεων αφού δεν επιτυγχάνεται σε μια μόνο ενσωμάτωση. Ανάμεσα στο κάλεσμα και την Αυτογνωσία υπάρχουν διάφορα στάδια και το καθένα ενδέχεται να χρειάζεται πολλή πρακτική σε δύο ή περισσότερες ενσωματώσεις. Την ιδέα την συναντήσαμε στο Κατά Φίλιππο 79.1-8. Τη βρίσκουμε στο Απόκρυφο του Ιωάννη 27.8,20. Επίσης, το Αποκάλυψη του Αδάμ περιγράφει μια ολόκληρη σειρά μετενσωματώσεων (77.29 ως 82.19).
10. Οι μετενσωματώσεις είναι αναγκαίες διότι εμφανίζονται ποικίλα εμπόδια στην όλη προσπάθεια για Αυτογνωσία. Το μεγάλο εμπόδιο είναι οι θεϊκές δυνάμεις ή Άρχοντες που θέλουν να κρατήσουν τον άνθρωπο στον υλικό κόσμο. Συχνά παρουσιάζονται ως εξωτερικές, ανώτερες δυνάμεις – φύλακες ουρανών, πλανήτες, αστρικά όντα κλπ και όλα μαζί συναποτελούν την ειμαρμένη ή μοίρα. Στην πράξη όμως είναι στοιχεία μέσα στον ψυχισμό του ανθρώπου, οι γνωστές μας κακίες: επιθυμίες και πάθη, αλαζονεία, απληστία, φθόνος, φόβος, μίσος κλπ. Το Δίδαγμα του Σιλβάνου αρχίζει με την παρότρυνση να «εντατικοποιήσουμε τον αγώνα» ενάντια στα πάθη – την κακία, φιλαυτία, οργή, απληστία κλπ (92.12). Η Επιστολή Πέτρου προς Φίλιππο λέει πως οι οπαδοί πρέπει να πολεμήσουν τους εσωτερικούς δαίμονες (137.8-28). Το ίδιο και σε άλλα, όπως στο Απόκρυφο του Ιωάννη 29.23.
Αυτά λοιπόν είναι τα 10 κύρια θέματα στη Γνωστική Διδασκαλία και αυτά συμπίπτουν με τις βασικές ιδέες του Εσωτερισμού μα και της Βεδικής Παράδοσης.
