| Μια εικόνα του Βασιλικού Παλατιού στο Κάστρο της Πράγας, όπως προβάλλεται σε έναν τοίχο σοφίτας του απέναντι σπιτιού από μια τρύπα στην κεραμοσκεπή. |
1. Camera Obscura – βοήθημα παρατήρησης, σχεδίασης κλπ.
Η Camera obscura (από το λατινικό camera obscūra = σκοτεινός θάλαμος) είναι ένα σκοτεινό δωμάτιο με μια μικρή τρύπα ή φακό στη μια του πλευρά, μέσω της οποίας προβάλλεται μια εικόνα στην απέναντι πλευρά. Ο όρος άρχισε να χρησιμοποιείται στις αρχές του 17ου αιώνα, αλλά το φαινόμενο αυτό ήταν γνωστό από την αρχαιότητα. Χρησιμοποιήθηκε για τη μελέτη ηλιακών εκλείψεων (χωρίς τον κίνδυνο βλάβης στα μάτια), σαν μέσο ψυχαγωγίας, αλλά κυρίως σαν βοήθημα στο σχέδιο και στη ζωγραφική.
 |
| Η πρώτη δημοσιευμένη εικόνα της camera obscura στο βιβλίο του Ολλανδού Gemma Frisius το 1545, De Radio Astronomica et Geometrica |
Η φυσική εξήγηση του φαινομένου είναι πως ενώ οι ακτίνες φωτός ταξιδεύουν ευθύγραμμα, αλλάζουν κατεύθυνση καθώς ανακλώνται και απορροφώνται εν μέρει από κάποιο αντικείμενο, διατηρώντας πληροφορίες για το χρώμα και τη φωτεινότητά του. Ένα αρκετά μικρό άνοιγμα σε μια επιφάνεια δέχεται μόνο τις ακτίνες που ταξιδεύουν ευθύγραμμα από διαφορετικά σημεία της σκηνής που βρίσκεται στην απέναντι πλευρά και αυτές οι ακτίνες σχηματίζουν μια αντεστραμμένη αντανάκλαση της εξωτερικής σκηνής στην επιφάνεια πίσω από το άνοιγμα. Το ανθρώπινο μάτι, όπως και των ζώων, πουλιών, ψαριών κλπ. λειτουργεί ακριβώς με τον ίδιο τρόπο: από ένα μικρό άνοιγμα (κόρη) σχηματίζεται το είδωλο της εξωτερικής σκηνής που βρίσκεται μπροστά, στην επιφάνεια πίσω από το άνοιγμα (αμφιβληστροειδής).
Παρότι υπάρχουν πολλές υποθέσεις για πολύ παλιότερη γνώση του φαινομένου, η αρχαιότερη γνωστή γραπτή αναφορά για την camera obscura βρίσκεται σ’ ένα κινεζικό κείμενο που ονομάζεται Mozi, έργο του Κινέζου φιλόσοφου και ιδρυτή της “Σχολής Λογικής Σκέψης και Επιστήμης” Mo Di και χρονολογείται από τον 4ο αιώνα πκε. Είναι μια αξιοσημείωτα ορθή περιγραφή της camera obscura. Παρότι και ο Αριστοτέλης αναφέρθηκε περίπου σε αυτό το φαινόμενο στο έργο του “Προβλήματα” και ο Ευκλείδης στα “Οπτικά”, η επόμενη τόσο ακριβής αναφορά εμφανίζεται στον 11ο αιώνα κε.
Πολλοί άλλοι μελέτησαν και περιέγραψαν το φαινόμενο, αλλά ακριβέστατες αναφορές και πάνω από 270 σχέδια έκανε ο Leonardo da Vinci στο σημειωματάριό του (εικόνα αριστερά), που αργότερα εκδόθηκε στη συλλογή με τίτλο “Codex Atlanticus”.
Θα χρειαζόντουσαν ακόμη 300 χρόνια περίπου μέχρι κάποιος να καταφέρει να αποτυπώσει “μόνιμα” το είδωλο που πρόβαλε μια camera obscura, σε κάποιο ευαίσθητο στο φως υλικό κι έτσι να ξεκινήσει η ιστορία της φωτογραφίας.
 |
| Camera obscura με φακό και καθρέπτη για προβολή του ειδώλου σε οριζόντια επιφάνεια, ώστε να διευκολύνεται η αντιγραφή. |
2. Nicéphore Niépce (1826) – Η πρώτη γνωστή φωτογραφία
Η λήψη της πρώτης γνωστής φωτογραφίας στην ιστορία πραγματοποιήθηκε στο Saint Loup de Varennes, ένα χωριό στην ανατολική Γαλλία, μεταξύ του 1826-27, από τον Γάλλο εφευρέτη Nicéphore Niépce. Απεικονίζει τις στέγες των γειτονικών σπιτιών από το παράθυρό του. Η δημιουργία της ήταν ιδιαίτερα περίπλοκη: Μετά από πολλούς πειραματισμούς σε υλικά ευαίσθητα στο φως, κατέληξε σε έναν τύπο ασφάλτου που άπλωσε πάνω σε μια πλάκα κασσίτερου, την οποία εξέθεσε στο ηλιακό φως μέσα από μια υποτυπώδη camera obscura.
Το ενδιαφέρον στοιχείο είναι πως επειδή η φωτοευαίσθητη επιφάνεια ήταν ελάχιστα “ευαίσθητη” στο φως, για να αποτυπωθεί η συγκεκριμένη εικόνα χρειάστηκε έκθεση στο φως για 8 ώρες! Αυτός ήταν ένας από τους λόγους για την “ασάφεια” του τελικού ειδώλου, επειδή ο ήλιος μετακινήθηκε σημαντικά σε αυτό το χρονικό διάστημα κι έτσι οι φωτοσκιάσεις είχαν μεγάλη μεταβολή.
Ο ίδιος ο Niépce ονόμασε τη μέθοδό του “ηλιογραφία”.
3. Robert Cornelius (1839) – Η πρώτη “Selfie”
H πρώτη “selfie” στην ιστορία ανήκει στον Robert Cornelius, χημικό και λάτρη της φωτογραφίας, από την Φιλαδέλφεια των ΗΠΑ. Έστησε την κάμερά του στο πίσω μέρος του καταστήματος πώλησης λαμπτήρων και πολυελαίων που διατηρούσε η οικογένειά του, έβγαλε το κάλυμμα του φακού κι έτρεξε στη θέση που είχε καθορίσει να στέκεται. Περίμενε περισσότερα από τρία λεπτά για την έκθεση της μεταλλικής πλάκας στο ηλιακό φως και μετά ξανάτρεξε και τοποθέτησε πίσω το κάλυμμα του φακού. Η μέθοδος που χρησιμοποίησε ήταν η δαγκεροτυπία (από το όνομα του εφευρέτη της Louis Jacques Mandé Daguerre), εφεύρεση που είχε παρουσιασθεί λίγους μήνες πριν στη Γαλλική Ακαδημία Επιστημών.
4. James Wallace Black (1860) – H πρώτη αεροφωτογραφία
Παρότι η λήψη της πρώτης αεροφωτογραφίας έγινε δύο χρόνια νωρίτερα, από τον Gaspar Félix Tournachon (γνωστό ως “Nadar”) στο γαλλικό χωριό Petit-Bicêtre, η εικόνα δεν διασώθηκε. Στις 13 Οκτωβρίου 1860 ο James Wallace Black με πλοηγό του αερόστατου τον Samuel Archer King, μετά από αρκετές δοκιμές πραγματοποίησε την πρώτη εναέρια φωτογραφική λήψη που έχει διασωθεί μέχρι σήμερα, πάνω από τη Βοστώνη στη Μασαχουσέτη.
Ο ίδιος σημείωσε στη φωτογραφία του: “Η Βοστώνη όπως τη βλέπει ο αετός και η αγριόχηνα”.
5. Thomas Sutton (1861) – Η πρώτη έγχρωμη φωτογραφία
Οι πρώτες προσπάθειες φωτογραφικής απεικόνισης με χρώμα ξεκίνησαν αρκετά νωρίτερα από την πρώτη “πετυχημένη” εικόνα η οποία ανήκει στον Thomas Sutton το 1861. Ήταν το αποτέλεσμα τριών ασπρόμαυρων λήψεων που η κάθε μια είχε μπροστά από τον φακό ένα κόκκινο, ένα πράσινο και ένα μπλε φίλτρο αντίστοιχα. Προβλήθηκαν από τρεις προβολείς με τα ίδια φίλτρα σε μια διάλεξη του Σκωτσέζου φυσικού James Clerk Maxwell, ο οποίος είχε προτείνει τη συγκεκριμένη μέθοδο το 1855. Το αποτέλεσμα ήταν πολύ φτωχό και σύντομα η προβολή αυτή ξεχάστηκε. Η μέθοδος του Maxwell έγινε ευρέως γνωστή αρκετά αργότερα μέσω του έργου του Sergey Mikhaylovich Prokudin-Gorsky, ενός Ρώσου χημικού και φωτογράφου, στις αρχές του 20ού αιώνα.
 |
| Εβραιόπουλα με τον δάσκαλό τους στη Σαμαρκάνδη περίπου το 1905 (αριστερά) και ο Leo Tolstoy το 1908 (δεξιά). |
6. Louis Boutan (1899) – Το πρώτο υποβρύχιο πορτραίτο
Λιγότερο από 20 χρόνια μετά την ανακάλυψη της δαγκεροτυπίας (βλ. §3), ο William Thompson το 1856 κατασκεύασε την πρώτη υποβρύχια κάμερα κι έκανε τις πρώτες υποβρύχιες λήψεις στο Weymouth Bay στην Αγγλία. Παρότι τεχνολογικά ήταν μια τεράστια επίτευξη, οι φωτογραφίες του ήταν πολύ περιορισμένης ευκρίνειας.
Περισσότερα από 40 χρόνια αργότερα ο Louis Boutan το 1899 θα καταγράψει το πρώτο υποβρύχιο πορτραίτο από κατάδυση, φωτογραφίζοντας τον δύτη Emil Racovitza μέσα στο σκάφανδρό του. Οι περιορισμοί στη φωτογράφηση με φυσικό φως στον βυθό ήταν πολύ μεγάλο εμπόδιο (κυρίως λόγω της περιορισμένης ευαισθησίας των υλικών) κι έτσι επινόησε ένα υποβρύχιο “στροβοσκόπιο”, μια πρώιμη μορφή φωτισμού φλας, για να μπορέσει να πραγματοποιήσει τη λήψη.
7. Michael Francis Tompsett (1972) – Η πρώτη ψηφιακή φωτογραφία
Το 1957 μια ομάδα από το National Institute of Standards and Technology των ΗΠΑ με επικεφαλής τον Russell A. Kirsch, δημιούργησε την πρώτη “ψηφιοποιημένη” εικόνα (από φωτογραφία του τριών μηνών γιου του Kirsch) χρησιμοποιώντας ένα drum scanner της εποχής, που προοριζόταν για αποστολή εικόνων μέσω τηλέγραφου, τηλεφώνου κλπ. Όμως η λήψη της πρώτης έγχρωμης ψηφιακής φωτογραφίας μέσω ψηφιακής κάμερας (φωτο αριστερά), έγινε από τον φυσικό και εφευρέτη Michael Tompsett το 1972. Χρησιμοποίησε μια συσκευή δικής του επινόησης εφοδιασμένη με CCD (Charge Coupled Device – ηλεκτρονικό κύκλωμα που μεταφέρει ηλεκτρικά φορτία) που είχε ανακαλυφθεί 3 χρόνια νωρίτερα. Ήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε το CCD σαν αισθητήρα απεικόνισης.
8. Ανθρώπινη εφευρετικότητα για την μελέτη και καταγραφή εικόνων
Στα σχεδόν 200 χρόνια που έχουν περάσει από την λήψη της πρώτης φωτογραφίας στην ιστορία, πάρα πολλοί άνθρωποι εργάσθηκαν για να φθάσουμε στην απλότητα, ευκολία και ποιοτική καταγραφή εικόνων που έχουμε σήμερα. Η εφευρετικότητά τους, δηλ. μια αξιοθαύμαστη άποψη της ανθρώπινης νοημοσύνης, οδήγησε από τις τεράστιες, δύσχρηστες, περιορισμένων δυνατοτήτων φωτογραφικές συσκευές των αρχών του 19ου αιώνα, στις μικρές, εύχρηστες και ακριβείς συσκευές που όλοι έχουμε στις τσέπες μας σήμερα (smartphones).
Ταυτόχρονα ανοίχθηκαν νέοι τομείς γνώσης στους ερευνητές πολλών κλάδων της επιστήμης, καθώς οι νέες τεχνικές απεικόνισης εμφάνιζαν για πρώτη φορά εικόνες που τα μάτια μας αδυνατούσαν να συλλάβουν: Εικόνες υπερυψηλής ταχύτητας (π.χ. μια σταγόνα υγρού καθώς πέφτοντας συναντά μια επιφάνεια), εικόνες από περιοχές της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας πέραν του ορατού από το ανθρώπινο μάτι φάσματος (υπεριώδες, υπέρυθρο κλπ.), εικόνες μέσα από ισχυρά όργανα μεγέθυνσης της ανθρώπινης όρασης (μικροσκόπια, τηλεσκόπια), ακριβείς απεικονίσεις γεγονότων ή τόπων για τα οποία οι περισσότεροι άνθρωποι δεν είχαν γνώση (ειδησεογραφικό-ταξιδιωτικό ρεπορτάζ) κοκ.
Μαζί με τα παραπάνω εμφανίστηκε ένας νέος κλάδος εικαστικής δημιουργίας, η φωτογραφία ως τέχνη.
Όλα αυτά όμως μέσα από τον αυστηρό περιορισμό των δύο διαστάσεων, που η ανθρώπινη όραση δεν έχει.
