Οι Ερυθρόδερμοι στον Καναδά και στις ΗΠΑ παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον καθώς ζούσαν σχετικά ειρηνικά είτε ως νομάδες είτε ως άνθρωποι του «πουέμπλο», γεωργοί εγκατεστημένοι σε χωριά κοντά σε λίμνες ή ποτάμια.
Οι Apache Απάχηδες ήταν πολλές διαφορετικές φυλές που μιλούσαν διαλέκτους της Athabascan γλώσσας. Ξεκίνησαν στον Δυτικό Καναδά πριν πολλούς αιώνες και σταδιακά μετοίκησαν στα νοτιοδυτικά των (σημερινών) ΠΑ. Μερικοί έφτασαν ως το Μεξικό ίσως στον 13ο αιώνα ΚΕ. Σίγουρα όμως οι Ισπανοί τους βρήκαν εγκατεστημένους τον 16ο αιώνα.
Η αδελφοσύνη κι αλληλεγγύη ήταν χαρακτηριστικές ιδιότητες αν και ορισμένες φυλές εξελίχθηκαν σε πολεμοχαρείς επιδρομείς που λήστευαν άλλους.
Ξεκίνησαν ως νομάδες κυνηγών-συλλεκτών μα πολλοί βαθμιαία εγκαταστάθηκαν στα πουέμπλο κι επιδόθηκαν στη γεωργία, σε χειροτεχνίες και περιορισμένο εμπόριο.
Άλλο ισχυρό χαρακτηριστικό τους ήταν η κοινοκτημοσύνη εδαφών και πόρων. Επίσης μοιράζονταν ακριβοδίκαια όλες οι οικογένειες τους καρπούς από τη γεωργία ή το κυνήγι των βουβάλων.
Το όνομα «Απάχης» δόθηκε από τη μεγάλη φυλή των Zuni και σημαίνει «εχθρός, ξένος». Οι ίδιοι όμως οι Απάχηδες χρησιμοποιούσαν τις λέξεις tinneh, tinde και άλλες, που σημαίνουν «ο λαός».
Η σχετικά ειδυλλιακή ζωή τους διακόπηκε στα μέσα του 16ου αιώνα όταν οι Ισπανοί ανέβηκαν βόρεια του Μεξικού κι επιδόθηκαν στην χριστιανική πρακτική του δουλεμπορίου και του βίαιου προσηλυτισμού – και κάποτε της γενοκτονίας. Το Νέο Μεξικό έγινε πρώτα μια Ισπανική αποικία και οι Ινδιάνοι στέλνονταν ως σκλάβοι να δουλεύουν στα αργυρωρυχεία του βόρειου Μεξικού.
Οι Απάχηδες αντιστάθηκαν, φυσικά, και πολέμησαν γενναία τους Ισπανούς. Έκαναν επιδρομές στις Ισπανικές κοινότητες και άρπαζαν όπλα, άλογα, γελάδια και Ισπανούς αιχμαλώτους. Από τότε έγινε φημισμένη και φοβερή η πολεμική ικανότητά τους.
Ο πληθυσμός τους αυξήθηκε σταδιακά καθώς έπαιρναν αιχμαλώτους από άλλες φυλές ή λαούς κι έσμιγαν μαζί τους. Στις αρχές του 18ου αιώνα εισέβαλαν στις περιοχές τους οι Cheyenne, ένας άλλος λαός Ερυθροδέρμων. Αργότερα ήρθαν και οι λευκοί εποικιστές. Αυτές οι αφίξεις ανάγκασαν τους Απάχηδες να μετοικήσουν ακόμα πιο δυτικά και να επιδράμουν στις κοινότητες των νεοφερμένων ξένων.
Το 1848 το Νέο Μεξικό πέρασε στην κυριαρχία των ΗΠΑ και τότε άρχισαν πόλεμοι μεταξύ των Απάχηδων και του ιππικού των λευκών.
Η ειρωνεία είναι διπλή εδώ. Οι Άγγλοι κυρίαρχοι των ΗΠΑ ως τον Πόλεμο της Ανεξαρτησίας στα τέλη του 18ου αιώνα, είχαν αφήσει ένα σχέδιο το οποίο αποδέχτηκαν οι πρώτοι Πατέρες της Ανεξαρτησίας που έδινε στους γηγενείς ερυθρόδερμους Αμερικάνους τις τεράστιες εκτάσεις της Μέσης Αμερικής. Μα οι κυβερνήσεις του 19ου αιώνα αθέτησαν τη συμφωνία με τους Βρετανούς και κατέλαβαν όλα τα εδάφη ως τον Ειρηνικό.
Ο αρχηγός των Chiricahua Κοτσίς υπέγραψε μια συμφωνία το 1872 μα ο αρχηγός Βικτόριο επαναστάτησε το 1877 ως το 1880. Μετά ακολούθησε ο πιο γνωστός και δυναμικός αρχηγός, ο Geronimo (φωτό) που τελικά συνελήφθη το 1886 και τελείωσαν οι πόλεμοι.
Οι Απάχηδες διανεμηθήκαν σε ελεγχόμενες κοινότητες, τα γνωστά Reservation, στην Αριζόνα, Αλαμπάμα και Οκλαχόμα καθώς και στο Νέο Μεξικό.
Έτσι, ειρωνικά, οι λευκοί άποικοι έγιναν οι Αμερικανοί και οι γηγενείς, οι γνήσιοι Αμερικάνοι, έγιναν «Ερυθρόδερμοι Ινδιάνοι».
Η θρησκεία με τις απλές γιορτές και τελετές της έπαιζε σημαντικό ρόλο στη ζωή τους.
Πίστευαν και αυτοί στο Μεγάλο Πνεύμα, τον Ένα Θεό, που ονόμαζαν Ussen (ή Yusn): ήταν ο Ζωοδότης Κύριος. Μα στο πάνθεό τους υπήρχαν τα πνεύματα της υπαίθρου, των βουνών, των δασών, των ποταμών κ.λπ., τα gan’s, τα οποία καλούσαν στους χορούς και τις άλλες τελετές τους, όπως στην ενηλικίωση και σε διάφορες θεραπευτικές πρακτικές.
Οι άντρες ντύνονταν τότε με φανταχτερά ρούχα και μπιχλιμπίδια, με νέο χτένισμα, μαύρες μάσκες και ξίφος/τόξο, για να υποδυθούν τα πνεύματα!
