1. Ο Σπινόζα είναι κατά τη γνώμη μου ο πιο ενδιαφέρων φιλόσοφος της μοντέρνας εποχής, δηλ. από το 1600 και μετά. Και είναι πιο ενδιαφέρων διότι το φιλοσοφικό του σύστημα είναι μονιστικό και, δίχως πρότερη επαφή (που να γνωρίζουμε), προσιδιάζει στη φιλοσοφία Vedānta της Ινδίας.
Γεννήθηκε στο Άμστερνταμ 24/1/1632 σε εβραϊκή οικογένεια (Μαράνων) που είχε μεταναστεύσει από την Πορτογαλία και είχε μεταστραφεί στο χριστιανισμό, μα ξαναγύρισε στον ιουδαϊσμό το 1626. Πέθανε πολύ νέος, 21/2/1677.
Στα Ηθικά, που είναι και το σπουδαιότερο έργο του, δηλώνει πως υπάρχει μόνο μια Ουσία, ο ίδιος ο Θεός (1p14), το απόλυτο άπειρο. Ουσία είναι κάτι που υπάρχει μόνο στον εαυτό της γίνεται αντιληπτή μέσα από τον εαυτό της και δεν έχει ύπαρξη σχηματισμένη από άλλες (1d3). Δεν υπάρχει άλλη Ουσία. Όλα τα άλλα είναι εκδηλώσεις (modus=τροποποίηση, τρόπος, ρυθμός) του Θεού και υπάρχουν στην Ουσία του Θεού (1d5 και 1p15). (Ο πρώτος αριθμός δίνει το Βιβλίο, το p = proposition «πρόταση» και ο τελευταίος αριθμος είναι της πρότασης. Το d = definition = ορισμός.)
Κι εδώ ακριβώς έχουμε την απόλυτη ενότητα του Όντος: τα πάντα προέρχονται από τον Θεό (κι επομένως Τον εμπεριέχουν), ενυπάρχουν στην ενιαία Ουσία Του και τίποτα δεν μπορεί να προέρχεται από, και να υπάρχει σε, κάτι άλλο. Αν αντικαταστήσουμε τις λέξεις Ουσία και Θεός με Brahman, έχουμε Vedānta.
(Δεν είναι το ίδιο με το χριστιανικό δόγμα όπου ο Θεός ποιεί τα πάντα εκ του μηδενός!)
2. Ο νεαρός Σπινόζα είχε παραδοσιακή εβραϊκή ανατροφή. Είχε καλούς δασκάλους κι ένας από αυτούς, ο ραββί Manasseh ben Israel ήταν φίλος του Grotius και του Rembrandt. Παρότι πολλά υποσχόμενος ως λόγιος, διέκοψε τις σπουδές στα 17 και άρχισε να εργάζεται στην οικογενειακή εισαγωγική επιχείρηση.
Λίγο αργότερα (άγνωστο πότε ακριβώς) μπήκε στον κύκλο του Φραγκίσκου Βαν ντεν Έντεν ο οποίος τον δίδαξε άριστα Λατινικά μα ήταν πρώην Ιησουίτης που αποστάτησε και παρουσιαζόταν με ανατρεπτικές ριζοσπαστικές ιδέες. Τα βιβλία του Βαν ντεν Έντεν πέρασαν στα Απαγορευμένα του Καθολικισμού.
Ο ίδιος ο Σπινόζα δίδαξε στη σχολή του Έντεν. Εκείνη την εποχή συνδέθηκε με τους Collegiants, μια σέχτα αντιεκκλησιαστική που υιοθέτησε τον ρασιοναλισμό, και με τους Mennonites που είχαν όμοιες πεποιθήσεις. Βαθμιαία αποσυνδέθηκε από την ιουδαϊκή ορθοδοξία και, παρότι συνέχισε να διοικεί με τον αδελφό του την οικογενειακή επιχείρηση στην εβραϊκή κοινότητα, χαρακτηρίστηκε «αιρετικός»! Δέχθηκε μάλιστα δολοφονική επίθεση.
Τον Ιούλιο 1656 η ορθόδοξη Talmud Torah Συναγωγή τον αφόρισε με την αποβολή cherem που όχι μόνον τον καταριόταν με αυστηρότατους όρους μα απαγόρευε στους ορθόδοξους οποιαδήποτε επαφή μαζί του.
Έτσι ο νεαρός Σπινόζα στα 23 του άφησε την οικογενειακή επιχείρηση στον μικρό αδελφό του και αφιερώθηκε στη μελέτη και διδαχή της Φιλοσοφίας και στη δουλειά του οπτικού.
3. Υπάρχουν για τον Σπινόζα τρία είδη γνώσης (ή τρία επίπεδα).
α. οpinio: γνώμη που προέρχεται ολοκληρωτικά από αισθητήρια αντίληψη κι εμπειρία και είναι ανεπαρκέστατη, όταν δεν είναι λάθος (ΙΕ 52-56). Είχε γράψει στο ίδιο (Tractatus) de Intellectus Emendatione ‘(Πραγματεία) για τη Βελτίωση της Κατανόησης (ή Διάνοιας)’: «Σημεία και φήμες μαζί με αναμνήσεις, μας δίνουν την όποια αντίληψη έχουμε» για σχεδόν όλα τα πρακτικά ζητήματα στη ζωή» (20)
β. ratio: λόγος, λογισμός ο οποίος δίνει πιο αξιόπιστη γνώση μα μόνο των χαρακτηριστικών και όχι της ουσίας ή πλήρους αλήθειας των πραγμάτων. Αυτή η γνώση μας οδηγεί στο πώς τελικά θα γνωρίζουμε την πραγματικότητα από την προοπτική της δικής της αδιαίρετης αιωνιότητας sub specie aeternitatis (E2 p44).
γ. Scientia intuitive: γνώση ενορατική που βλέπει πλέον τα αίτια των πάντων: Είναι η γνώση της ενουσίας των όντων ως εκδηλώσεις της Ουσίας του Θεού, μα και πλήρους αυτογνωσίας. «Όταν η νόηση γνωρίζει τον εαυτό της μα και το υλικό σώμα από την προοπτική της αιωνιότητας, έχει γνώση του Θεού και γνωρίζει πως είναι στον Θεό και προβάλλεται από τον ίδιο τον Θεό» (Ε5 p30).
Ο Σπινόζα μελέτησε και ασχολήθηκε με τη Φιλοσοφία για να βρει «τον ορθό τρόπο ζωής» και να γνωρίσει «την ελευθερία του νου που είναι μακαριότητα» (Ε4 app, και Ε5 prefatio = πρόλογος). Είναι δε πολύ πρακτικός και περιγράφει μερικές ασκήσεις!
Σημ. Στο §1 οι παραπομπές είναι στο Ethica ‘Ηθικά’. 1p 14 σημαίνει 1ο τμήμα, propositio ‘πρόταση’ 14. Η παραπομπή 1 d 5 είναι 1ο τμήμα definitio ‘ορισμός’ 5.
Στο § 3 το Ε παραπέμπει πάλι στα Ethica.
Θα ακολουθήσουν πρόσθετα στη σειρά Φιλοσοφία όπου και ανήκουν.
