1. Καμιά φορά ο κ. Τσίπρας αναφέρεται γενικά και αόριστα σε μαρξιστικά θέματα και πρόσωπα γενικού αναρχοαριστερού ενδιαφέροντος. Σε αυτή την έκθεση κουλτούρας μου θυμίζει την κα Τζούλια Αλεξανδράτου που, εκτός από τις ροζ ταινίες της, τα τραγούδια και σόου της, αναφερόταν πού και πού σε φιλοσόφους όπως ο Νίτσε. Οι τσιπριστές (και ο πρωθυπουργός) περιορίζουν τις αναφορές τους στους αναρχοαριστερούς επαναστάτες σαν τον Τσε Γκεβάρα ή τον ρεβιζιονιστή, νεομαρξιστή Αντόνιο Γκράμσι (1891-1937).
Πριν τον Γκράμσι έγραψαν κι άλλοι ρεβιζιονιστές, σαν τον Karl Kautsky (1854-1938) και τον Ούγγρο Γκ. Λούκατς (1885-1971). Ο Λένιν, όπως και άλλοι, έβριζε τον Κάουτσκι ως αποστάτη, ενώ ο ίδιος είχε προτιμήσει τον “μαρξισμό” του Ένγκελς. Αλλά ο Τρότσκι τον θεωρούσε “τον πιο εξαιρετικό θεωρητικό της Δεύτερης Διεθνούς και για το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του αντιπροσώπευε κι εκγενίκευε τις καλύτερες απόψεις της 2ης Διεθνούς” (8 Νοεμ. 1938, στο Writings of Trotsky 1938-9, NY, 1974). (Αμφιβάλλω αν ο κ. Τσίπρας διάβασε κάποιο έργο ενός ή άλλου, διότι και οι τρεις είναι πολύ θεωρητικοί, ο δε Λούκατς, ομολογώ, δυσνόητος.)
2. Ο Γκράμσι θεωρείται γενικά ο πιο ουμανιστής μαρξιστής και κομμουνιστής με ανθρώπινο πρόσωπο. Ακολουθώντας τον Κάουτσκι (και μια ιδέα του Μαρξ στα τελευταία του χρόνια) προώθησε κι αυτός την ιδέα του ειρηνικού μετασχηματισμού της κοινωνίας στον κομμουνισμό.
Μαζί με τον πιο πρακτικό Παλμίρο Τολιάτι συνίδρυσε το ΚΚ Ιταλίας. Το φασιστικό καθεστώς τον φυλάκισε το 1926 για 20 έτη για να του “κλείσει το στόμα”. Ο Α. Γκράμσι πέθανε από φυματίωση στο 11ο έτος. Όμως πρόλαβε να γράψει 33 τετράδια τα οποία εκδόθηκαν το 1947. Γνωστά έργα του είναι Ιστορικός Υλισμός, Η Οργάνωση της Κουλτούρας (και τα δύο Αθήνα, Οδυσσέας).
Μια πρώτη βασική του διασκευή μιλάει για την “ηγεμονία /κυριαρχία” των προλετάριων και όχι τη “δικτατορία του προλεταριάτου” όπως και ο Κάουτσκι, μόνο που ο Κάουτσκι καταλάβαινε πως η “δικτατορία” στους Μαρξ/Ένγκελς σημαίνει ακριβώς αυτό και όχι τη δικτατορία του Λένιν με αυταρχισμό και τρόμο.
3. Μια δεύτερη βασική του ιδέα απορρίπτει την “ιστορική αναγκαιότητα” δήθεν που επέβαλλε αυτόματα τις κοινωνικές αλλαγές και την εξουσία των προλετάριων. Η σχεδόν μοιρολατρική αυτή θεωρία φαινόταν στον Α. Γκράμσι να αντικαθιστά τη θρησκευτική πίστη πως είναι “θέλημα Κυρίου”!
Με άλλα λόγια απορρίπτει μια κεντρική θεώρηση του μαρξισμού για τους αδυσώπητους νόμους της Ιστορίας – όπως την καταλάβαιναν πολλοί άλλοι οπαδοί του “ιστορικού υλισμού”. Για τον Α. Γκράμσι ήταν απλά “τάσεις” και μεταβαλλόμενα μοτίβα ανθρώπινων αλληλοεπιδράσεων στην Ιστορία (σ401, Selections from the Prison Notebooks, NY, 1971).
Σύμφωνα με Το Κεφάλαιο του Μαρξ, στη Ρωσία, γράφει ο Α. Γκράμσι (στο νεανικό, λιγότερο γνωστό Η Επανάσταση κατά του Κεφαλαίου) θα έπρεπε να αναπτυχθούν οι μπουρζουάδες, η βιομηχανία και ο καπιταλισμός προτού ξεσηκωθούν οι προλετάριοι. Μα τα γεγονότα εξελίχθηκαν διαφορετικά από τις επιταγές του ιστορικού προτσέσου.
“Οι Μπολσεβίκοι απορρίπτουν τον Μαρξ. Οι φανερές πράξεις και κατακτήσεις τους αποδεικνύουν πως οι κανόνες του ιστορικού υλισμού δεν είναι τόσο άκαμπτοι όσο θα μπορούσαν να είναι…”
Εδώ επικρίνει όχι μόνο τον Ένγκελς μα τον ίδιο τον Μαρξ!
4. Ο Α. Γκράμσι θεωρήθηκε ως εισηγητής μιας δημοκρατικής ουμανιστικής τάσης στον μαρξισμό, αναθεωρημένο και αντίθετο του λενινισμού που βασιζόταν στη βία και τον τρόμο: ήταν ο Νέο-μαρξισμός που έβρισκε αρκετή στήριξη στα νεανικά μαρξικά Χειρόγραφα του Παρισίου.
Λίγοι όμως πρόσεξαν πως η ερμηνεία του Α. Γκράμσι του μαρξισμού δεν ήταν τόσο αθώα και ουμανιστική όσο την ήθελαν οι αναθεωρητές μαρξιστές. Η έμφασή του στην πολιτισμική και διανοητική κυριαρχία δεν πρέπει να θεωρείται τόσο ασυμβίβαστη και ξένη προς τον λενινισμό και σταλινισμό. Η γενική θεωρία του, το όραμα του, είχε ως απώτερο σκοπό την καθιέρωση μιας τέλειας κοινωνικής τάξης, όπου δεν θα υπήρχε εγωισμός, πλουραλισμός ιδιαιτεροτήτων. Μα αυτή η κοινωνία θα είχε ως καθοδηγητή, ως διοικητή, το Κομμουνιστικό Κόμμα – όπως με τον Λένιν! (Λίγη πραγματική γνώση Ιστορίας και Ψυχολογίας δείχνει πως είναι παντελώς αδύνατο για οποιοδήποτε κομμουνιστικό ή άλλο πολιτικό κόμμα να δημιουργήσει μια κοινωνία δίχως εγωισμό. Ο εγωισμός βασικά και πολύ γρήγορα διαφθείρει πλήρως τις προσπάθειες ακόμα και αγνών ιδεαλιστών για μια κοινωνία πραγματικής δικαιοσύνης κι ελευθερίας. Μόνο αμαθείς νομίζουν πως μπορούν με νομοθετήματα και θεσμικές αλλαγές να μετασχηματίσουν την κοινωνία σε παράδεισο μακαριότητας.)
5. Η πολιτισμική ηγεμονία θα έπρεπε να προηγηθεί της κατάληψης της εξουσίας, πίστευε ο Α. Γκράμσι. Μόνο η χρονική ώρα, η ακριβής στιγμή, ήταν ξένη προς τους Λένιν και Στάλιν. Αλλιώς, παρότι ο Λένιν σταμάτησε τον σύντροφο Bogdanov να εισάγει τέτοιες ιδέες κουλτούρας στους Μπολσεβίκους πριν την επανάσταση, ωστόσο ήθελε κι αυτός ομοφωνία για να περνούν πιο εύκολα, πιο γρήγορα οι πολιτικές του στη νοοτροπία του λαού. Και ο Α. Γκράμσι ήθελε την ομοφωνία για να μην υπάρχουν αντιφρονούντες αλλά μόνο ο κομμουνιστικός ολοκληρωτισμός: χρειαζόταν την πειθαρχία που θα έφερνε συναίνεση – έστω δια της βίας και καταπίεσης.
Το όραμα του Α. Γκράμσι ήταν κι αυτό εντελώς ουτοπικό, καταπιεστικό και θνησιγενές.
