1. Πράξη, κίνηση, δράση: αυτές γίνονται αντιληπτές εύκολα μέσω των αισθήσεων, κυρίως όρασης μα και ακοής και, λιγότερο, αφής.
Πώς μπορούμε όμως να γνωρίζουμε τα κίνητρα πίσω από αυτές τις ανθρώπινες ενέργειες; Εδώ οι αισθήσεις όχι μόνο μπορεί να μη βοηθούν μα μπορεί κάποτε και να παραπλανούν.
Ένας άνθρωπος περιγράφει μια πράξη του και παρουσιάζει ταυτόχρονα τα κίνητρα για την πράξη του. Πήγα π.χ. στην εκκλησία για να προσευχηθώ. Μα αυτό μπορεί να είναι λιγότερο κι από μισή αλήθεια – αν πήγα για να με δουν οι άλλοι ότι όντως ήμουν εκεί κάνοντας πως προσεύχομαι. Ή πήγα διότι θα ήταν εκεί ο αγαπημένος (η αγαπημένη) μου – κλπ. κλπ.
Μπορείς να μαντέψεις κάτι από τις εκφράσεις του προσώπου ή τις κινήσεις των χεριών και του σώματος γενικότερα, μα ο άλλος μπορεί να είναι καλός ηθοποιός και να χαμογελά ενώ σχεδιάζει την πτώση σου.
2. Από την άλλη, έχουμε αρκετές περιγραφές, αναλύσεις κι εξηγήσεις για την έναρξη, ας πούμε, και τη συνέχιση του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου. Τίποτα δεν είναι απόλυτα βέβαιο, μα έχουμε μια βεβαιότητα, ας πούμε, 85% – με κάποιες ασάφειες και μερικά ερωτηματικά.
Ο Τζοβάνι Μπατίστα Βίκο (Giambattista Vico, στα Ιταλικά) είχε μελετήσει καλά την ελληνική και ρωμαϊκή Ιστορία κι έβλεπε πως υπήρχε αρκετή αληθοφάνεια στις ιστορικές μελέτες για την αρχαιότητα. Επομένως, κατάλαβε, οι ισχυρισμοί των ρασιοναλιστών που ακολουθούσαν τον Ντεκάρτ (Descartes) δεν ευσταθούσαν, είχαν κάποιο σφάλμα. Η Ιστορία μπορούσε να διατυπωθεί με κάποια σχετική αντικειμενικότητα όχι μόνο ως διαδοχή γεγονότων μα και ως εκδηλώσεις αιτιών, κινήτρων και προθέσεων.
Ποιο, αναρωτήθηκε ο Ναπολιτάνος καθηγητής της Ρητορικής, θρήσκος κλασικιστής και φιλόσοφος, ποιο ήταν το σφάλμα των ρασιοναλιστών;
3. Το πρώτο πράγμα που από τη δική του σκοπιά διαπίστωσε είναι πως πολλοί άλλοι φιλόσοφοι συγγραφείς είχαν μια εσφαλμένη – κατά τη γνώμη του – θεώρηση του ανθρώπου στην Ιστορία.
Το σφάλμα ήταν πως εξέταζαν τον άνθρωπο ως ανεξάρτητο, αυτεξούσιο πλάσμα, που κρατούσε μέσα του εντελώς ιδιαίτερες, ατομικές αιτίες δράσης. Γι’ αυτό νόμιζαν με αυστηρή λογική πως μόνο το ίδιο το άτομο μπορούσε να γνωρίζει τις αιτίες αυτές.
Ο Βίκο θεώρησε αυτή την εικόνα του ανθρώπου λειψή, αντι-κοινωνική, γι’ αυτό κι εσφαλμένη, έστω κι αν η μάζα των κοινών ανθρώπων δεν άφηνε κανένα ιδιαίτερο σημάδι στην Ιστορία. Οι άνθρωποι αναπόφευκτα επηρεάζουν κάπως ο ένας τον άλλο στις καθημερινές δραστηριότητές τους και συναλλαγές.
Ως θεοσεβούμενος χριστιανός, ο Βίκο δεχόταν την ελεύθερη βούληση του ατόμου, μα αυτή δεν ήταν εντελώς αυθύπαρκτη, απεριόριστη. Αυτή περιοριζόταν έτσι κι αλλιώς από τις δυνατότητες που υπήρχαν κάποια στιγμή σε ένα συγκεκριμένο περιβάλλον, σε συγκεκριμένες συνθήκες.
4. Οι σκοποί, οι προθέσεις, τα κίνητρα των ανθρώπων, ξεπηδούσαν θεληματικά ή άθελα, με λογική διεργασία ή από συνήθεια ή παρόρμηση, από τις αξίες, τα πιστεύω τους και τις αντιλήψεις που είχαν σχηματιστεί στη νοοτροπία τους.
Πως είχε σχηματιστεί η νοοτροπία τους στο σύνολό της;
Ένα μεγάλο μέρος και βασικό προερχόταν από το άμεσο οικογενειακό περιβάλλον. Μαζί με αυτό έσμιγαν οι επιδράσεις της παιδείας στο σχολείο κι ανώτερο εκπαιδευτικό ίδρυμα. Μετά, υπήρχε και η θέση στην κοινωνία.
Έτσι κάθε άτομο ναι, μεν, είχε την ελεύθερη βούλησή του μα είχε και τις επιδράσεις από το άμεσο και το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον. Η νοοτροπία κάθε ατόμου ήταν σε αρκετά μεγάλο βαθμό προϊόν της κοινωνίας.
Αλλά πώς θα καθοριζόταν το ακριβές περιεχόμενο της νοοτροπίας του ατόμου;
5. Για να προσδιοριστεί αυτό το ακριβές περιεχόμενο, θα έπρεπε να γνωρίζουμε κάθε άτομο με το οποίο το άτομο υπό έρευνα είχε έρθει σε επαφή – κάτι πολύ δύσκολο.
Αυτό όμως δεν είναι απαραίτητο. Δεν χρειάζεται να λάβουμε υπόψη μας κάθε άτομο με το οποίο ήρθε σε επαφή ο Βενιζέλος και ο βασιλιάς Κωνσταντίνος για να καταλάβουμε τα κίνητρα των ενεργειών και αντενεργειών τους. Αρκεί να γνωρίζουμε τα κύρια και βασικά στοιχεία που είχαν λόγω ανατροφής, παιδείας και θέσης τους.
Το ίδιο ισχύει σχεδόν για κάθε άνθρωπο που επηρεάζει αισθητά το ιστορικό γίγνεσθαι. Κάθε κοινωνία έχει τη συγκεκριμένη δομή της με συγκεκριμένους τομείς και συγκεκριμένες τάξεις. Πέρα από μερικές γενικές ιδέες που επηρέασαν σχεδόν όλους τους Έλληνες της εποχής εκείνης όπως ο εθνικισμός της Μεγάλης Ιδέας υπήρχαν (και υπάρχουν) και αντιλήψεις, ήθη και συμπεριφορές που ανήκαν στις συγκεκριμένες τάξεις.
Οι αγροτοκτηνοτρόφοι, π.χ. έχουν ο καθένας ξεχωριστή προσωπικότητα και ιδιοσυγκρασία, μα ταυτόχρονα έχουν πολλά κοινά στοιχεία στη νοοτροπία τους – ενδιαφέροντα και συμφέροντα. Το ίδιο ισχύει για ναυτεργάτες, για δασκάλους, βιομηχάνους, εμπόρους κλπ.
Όσο περισσότερα γνωρίζουμε για τον χαρακτήρα και τη νοοτροπία ενός ανθρώπου που παίζει ρόλο στην Ιστορία – τόσο το καλύτερο, βέβαια, αλλά συχνά αρκεί το να γνωρίζουμε τη γενική φύση του κοινωνικού τομέα στον οποίο ζει και κινείται.
Ο Βίκο, λοιπόν, διατύπωσε την ιδέα της ταξικής κοινωνίας και της επίδρασής της στο άτομο 100 χρόνια πριν τον Μαρξ.
