Δίδοτε και δοθήσεται ὑμῑν
1. Πρόσφατα είδα “Το νυχτερινό τρένο για τη Λισαβόνα“. Διάφοροι γνωστοί το είχαν επαινέσει για τον βαθύ στοχασμό, τα εξαιρετικά κοινωνικά θέματα, την ανθρωπιά και την ωραία ηθοποιία του. Με το τελευταίο συμφωνώ πλήρως. Ο Jeremy Irons και ο Tom Courtenay είναι πάντα απολαυστικοί αλλά και οι άλλοι (π.χ η Λένα Όλιν) έπαιξαν ωραία.
Δεν έχω διαβάσει το βιβλίο του Μερσιέ πάνω στο οποίο βασίζεται η ταινία. Έτσι θα γράψω μόνο για τον σκηνοθέτη συμπεριλαμβάνοντας και τους σεναριογράφους που διαμόρφωσαν την πλοκή και τους χαρακτήρες.
Ένας καθηγητής, ο Ρ. Γκρεγκόριους, εισερχόμενος στην τρίτη ηλικία, σώζει μια κοπέλα που θέλει να αυτοκτονήσει στη Βέρνη της Ελβετίας. Η κοπέλα εξαφανίζεται αφήνοντας πίσω το αδιάβροχο της στην τσέπη του οποίου ο Γκ. βρίσκει ένα βιβλίο από κάποιον Πορτογάλο κι ένα εισιτήριο για τη Λισαβόνα. Εντυπωσιάζεται από πολλά κομμάτια του βιβλίου και φεύγει το ίδιο βράδυ για τη Λισαβόνα. Εκεί αναζητά τον νεαρό συγγραφέα. Σύντομα ανακαλύπτει πως αυτός έχει πεθάνει και σταδιακά ανασχηματίζει τη ζωή και τον χαρακτήρα του καθώς, με τη βοήθεια μιας οφθαλμιάτρου, μαζεύει πληροφορίες από συγγενείς και φίλους και άλλους ανθρώπους που τον είχαν γνωρίσει καλά κατά τη διάρκεια της δικτατορίας Σαλαζάρ. Στο τέλος μάλλον μένει εκεί μαζί με τη συμπαθητική οφθαλμίατρο.
2. Μόλις ο Γκ. (έξοχα παιγμένος από τον Άιρονς) φθάνει στης Λισαβόνα με το νυχτερινό τρένο από τη Βέρνη, αντιλήφθηκα πως ο τίτλος δεν είχε καμιά σχέση με το σύνολο έργο. Τίποτε απολύτως δεν διαδραματίστηκε στο τρένο.
Στα μισά άρχισα να νιώθω πως ήταν ένα μετριότατο φιλμ που σωζόταν μόνο από τις ερμηνείες του Άιρονς κλπ. Δεν είδα κανέναν βαθύ στοχασμό. Τα αποσπάσματα που ο Γκ. διάβαζε κι εντυπωσιαζόταν ούτε βάθος είχαν, ούτε πολλή συνοχή, ούτε καν την ποιητική έκφραση κάποιας έμπνευσης. Στην πραγματικότητα ήταν ρηχά και αντιφατικά αλλά είχαν αρκετή αοριστολογία και αρκετό μπέρδεμα ώστε να δίνουν μια εντύπωση βαθυστόχαστου προβληματισμού κι εμπνευσμένης ενόρασης για την ανθρώπινη ζωή.
Το κύριο θέμα, το πραγματικό ενδιαφέρον έγινε φανερό: ελευθερία, δημοκρατία και η επανάσταση κατά της δικτατορίας, ακόμα και από γόνους εύπορης αριστοκρατικής οικογένειας όπως ο νεαρός γιατρός-συγγραφέας του βιβλίου που τόσο εντυπωσίασε τον Γκ. Στην πραγματικότητα, εκτός του ότι ήταν όμορφος, ο νεαρός δεν είχε κανένα ιδιαίτερο χάρισμα. Ο λόγος περί ελευθερίας που εκφώνησε στην αποφοίτησή του (με σκούντημα από τον φίλο του, προλετάριο Ζακ) ενόχλησε μερικούς που σηκώθηκαν κι έφυγαν αλλά ήταν κάτω από μέτριος χωρίς την παραμικρή έμπνευση. Η συμμετοχή του στην Αντίσταση γινόταν εκ του ασφαλούς αφού ήταν γιός διάσημου δικαστή και υποστηρικτή του δικτάτορα και ο αρχηγός της μυστικής αστυνομίας, Μεντέζ, δεν τον ενόχλησε ποτέ διότι ο νεαρός γιατρός του είχε σώσει τη ζωή. Οι σχέσεις του με την οικογένεια του δεν ήταν καλές αλλά δεν αναλύθηκαν και μάλλον επιβάλλονται. Ο νεαρός έκανε μια χειρονομία γενναιοδωρίας εξασφαλίζοντας ένα φαρμακείο στον φίλο του Ζακ αλλά ήταν μεμονωμένη και πάλι εκ του ασφαλούς.
3. Όμως και το θέμα της Επανάστασης τελικά υπερκεράστηκε από αυτό του έρωτα. Έχουμε μάλιστα δύο ιστορίες ερωτικές.
Η μια είναι το διστακτικό ειδύλλιο του Γκ. με την οφθαλμίατρο: αυτή δίνει ένα καινούριο ζευγάρι γυαλιά στον Γκ. και τον συστήνει στον θείο της Joao (Τ. Κόρτνεϊ) που ήταν μέλος του αντιστασιακού πυρήνα και είχε γνωρίσει από κοντά τον γιατρό. Σύντομα φαίνεται πολύ έντεχνα πως η οφθαλμίατρος συμπαθεί τον Γκ. και τον ερωτεύεται σιγά σιγά ενώ εκείνος ελκύεται μεν αλλά δειλιάζει να εκδηλωθεί.
Η δεύτερη ιστορία σχετίζεται με τον γιατρό και μια κοπέλα στην Αντίσταση, ερωμένη του Ζακ. Αυτή ερωτεύεται τον γιατρό από την πρώτη συνάντηση τους και κάποια ώρα εγκαταλείπει τον Ζακ. Ο γιατρός μας δεν πίστευε στον έρωτα (αλλά στην επιθυμία), εντούτοις την ερωτεύεται και φεύγουν μαζί στην Ισπανία – επειδή η κοπέλα καταζητείται τώρα από τον Μεντέζ για τις πληροφορίες που έχει. Εκεί ο γιατρός της προτείνει με ονειροπαρμένα λόγια να φύγουν στη Νότια Αμερική αλλά η κοπέλα αρνείται λέγοντας του πως αυτό είναι καλό μόνο για τον ίδιο, όχι όμως για κείνη. (Σωστή παρατήρηση όσον αφορά εκείνον, αλλά άτοπη όσον αφορά εκείνη, αφού αυτός έχει αρκετά χρήματα για να ικανοποιήσει όλες τους τις ανάγκες.)
4. Τελικά η ταινία αποδείχτηκε νερόβραστη. Ούτε ο γιατρός-συγγραφέας, ούτε η κοπέλα, ούτε ο έρωτας τους, ούτε η επανάσταση, ούτε η σωτηρία του Μεντέζ, έπειθαν.
Και αυτό διότι ο σκηνοθέτης δεν μπόρεσε να παρουσιάσει μια μεγάλη ανθρώπινη ιδιότητα, κάποια εξαίρετη, συγκλονιστική πράξη. Δεν περιμένω σοφία και αρμονία. Αλλά κανένα πρόσωπο δεν έδωσε, δεν θυσίασε κάτι από τον εγωισμό του. Μόνο ο Joao, πιανίστας κλασσικής μουσικής, που, παρότι βασανίστηκε και του τσάκισαν δάχτυλα και χέρια, δεν πρόδωσε κανένα σύντροφο στην Αντίσταση. Κανένας χαρακτήρας δεν έδειξε να αναπτύσσεται σε ωριμότητα και βαθύτερη αυτογνωσία.
Σε αντίθεση, σκέπτομαι την ταινία “Το σπίτι των πνευμάτων“, κι αυτή βασισμένη σε μυθιστόρημα (της Αλιέντε) και σ’ αυτή να πρωταγωνιστεί ο Άιρονς (μαζί και η Μέριλ Στρήπ και η Γκλεν Κλόουζ), και σ’ αυτή μια δικτατορία και μια επανάσταση. Εδώ τα ειδύλλια έπειθαν όπως και η δικτατορία. Το πιο σημαντικό όμως ήταν η ανάπτυξη των χαρακτήρων που ωρίμασαν κι επήλθε κατανόηση, συμφιλίωση και συγχώρεση.
5. Σήμερα οι “διανοούμενοι” – καλλιτέχνες, συγγραφείς, σκηνοθέτες, κριτικοί, αρθρογράφοι, καθηγητές κλπ, εκθειάζουν πάρα πολλές ανοησίες: το ακαταλαβίστικο και άκρως αφηρημένο ή ψυχοπλακωτικό που περνά για βαθύς στοχασμός ή πρωτοποριακή σκέψη∙ το χοντρό και χυδαίο χιούμορ (δίχως την εμπνευσμένη φινέτσα του Αριστοφάνη) που περνά για διασκέδαση∙ το θανάσιμα βαρετό, το τετριμμένο και το τρισάθλιο που περνά για ρεαλισμός. Έτσι σκαλί σκαλί η στόχαση και οι τέχνες κατέβηκαν πολύ χαμηλά στην κλίμακα του ωραίου, του καλού, του εμπνευσμένου και εμπνευστικού που ανυψώνει το νου. Έχουν επικρατήσει το ανιαρά κοινότυπο, το εξωφρενικό, το πρόστυχο, η μιζέρια, η χυδαιότητα, η σύγχυση, η ανωμαλία, η τρέλα.
Αλλά η πραγματική τέχνη (του Αισχύλου, του Σαιξπήρου, του Γκαίτε, του Τολστόι, του Έλλιοτ κλπ) εκφράζει μεγάλες ιδέες και πράξεις, και χαρακτήρες ή πρόσωπα που παρά τις όποιες αδυναμίες τους εκδηλώνουν τις λαμπρότερες ιδιότητες του ανθρώπου – αγάπη, αυτοθυσία, γενναιοδωρία, δικαιοσύνη, εντιμότητα, ευστάθεια, θάρρος κλπ.
Στον κινηματογράφο (ή τηλεόραση), όπως και στο θέατρο, η καλή ηθοποιΐα είναι βασική προϋπόθεση – όπως η καλή γραφή στη λογοτεχνία. Στη Βρετανία και στις ΗΠΑ βλέπουμε αφθονία ταλαντούχων ηθοποιών ακόμα και για τους πιο ασήμαντους ρόλους. (Στη χώρα μας σπάνια θα δούμε έναν ευέλικτο ηθοποιό: πληθώρα από καρικατούρες και σοβαροφανείς αλαζόνες που ούτε τσιγάρο να ανάψουν δεν μπορούν χωρίς να υπαινίσσονται πως παίζουν σε τραγωδία του Σοφοκλή). Αυτή η τέχνη είναι απαραίτητο συστατικό σε μια καλή ταινία αλλά δεν αρκεί.
6. Ο σκηνοθέτης, όπως κάθε δημιουργός στη λογοτεχνία και στο θέατρο, πρέπει να γνωρίζει την ανθρώπινη ψυχολογία σε όλη της τη δομή και όχι μόνο στις επιφανειακές εκδηλώσεις της, και τους απλούς φυσικούς νόμους που διέπουν τις σχέσεις στην κοινωνία.
Παρά τις κακίες και ανοησίες στην επίκτητη προσωπικότητα του, ο άνθρωπος είναι στην εσώτατη ουσία του, στον αληθινό Εαυτό του, ένα ον πολύ ανώτερο, ευγενέστερο και λαμπρότερο – ίδιο με τον Εαυτό του σύμπαντος. Και δεν μπορεί λογικά να είναι αλλιώς. Μόνο οι δημιουργοί που το ψυχανεμίζονται αυτό, έστω και αν δεν το γνωρίζουν σίγουρα, μπορούν να προσφέρουν καλό έργο, καλή τέχνη.
Ο αρχαίος Ινδός νομοθέτης Μάνου διακήρυξε στο πρώτο κεφάλαιο του έργου του Νόμοι πως η αρετή για την εποχή μας, τη Σιδερένια του Ησιόδου, είναι dāna “γενναιοδωρία”. Και όντως, αυτό που σήμερα χρειάζεται η μικρόψυχη, μυωπική, μίζερη κοινωνία μας είναι η γενναιοδωρία της μεγαλοψυχίας σε όλη την κυριολεξία κι έκταση της. Αλλιώς, έχουμε μόνο κακοτεχνία, υποκρισία και φαντασιοπληξία.
“Τι δώσαμε” ρωτά ο T.S.Elliot στο τελευταίο τμήμα του Wasteland.
“Φίλε μου, αίμα που ταρακουνά την καρδιά –
Το τρομερό τόλμημα μιας στιγμής παράδοσης
Που μια ζωή φρόνησης δεν θα μπορέσει ποτέ ν’ αναιρέσει.
Μ’ αυτό και μόνο μ’ αυτό έχουμε υπάρξει…”
