1. Υπήρξαν στη γνωστή μας ιστορία πολλοί Ηγεμόνες (βασιλιάδες, πρίγκιπες, πρόεδροι, πρωθυπουργοί) που βοήθησαν να αναπτυχθεί η χώρα τους προς τον πολιτισμό με βελτίωση της οικονομίας, της τεχνολογίας, των επιστημών και των τεχνών (εικαστικά, θέατρο, μουσική κλπ.) και του ήθους.
Ως παραδείγματα μπορούν να αναφερθούν ο Πέτρος της Ρωσίας, η Ελισάβετ Α΄ της Αγγλίας, ο Κόσιμο ντε Μέντιτσι της Φλωρεντίας. Κανείς από αυτούς δεν έγραψε κάποιο φιλοσοφικό έργο.
Υπήρξαν κι άλλοι, βέβαια. Μα οι ιστορικοί βλέπουν ως καθαρό παράδειγμα του φιλόσοφου βασιλιά, όπως τον παρουσιάζει ο Πλάτων (Πολιτεία 473 C-D, 540 D), τον Ρωμαίο αυτοκράτορα Μάρκο Αυρήλιο (121-180 κε) που μας κληροδότησε τα δοκίμια Εις Εαυτόν. Αυτά γράφτηκαν όχι για να δημοσιοποιηθούν μα για να συνοψίσουν τις δικές του σκέψεις ενώ βρισκόταν στη σκηνή του σε διάφορες εκστρατείες. Εκδόθηκαν πολύ αργότερα.
2. Θεωρείται ο Μάρκος Αυρήλιος και ικανότατος αυτοκράτορας και σπουδαίος στωικός φιλόσοφος. Στη βασιλεία του ηττήθηκε η Παρθική αυτοκρατορία στη (Μέση) Ανατολή ενώ ο ίδιος επόπτευσε και τις μάχες στη Δύση κατά των Κελτών στη Γαλατία και, κυρίως των Γερμανών στην περιοχή του Δούναβη. Αναμφίβολα διοικούσε με γνώμονα τις φιλοσοφικές ιδέες του στωικισμού μα και την προσωπική του ζωή, δηλαδή βελτίωνε τον χαρακτήρα του.
Παίρνω μερικές προτάσεις από το 4.3 (Δ΄γ΄):
“Οι άνθρωποι αναζητούν απομόνωση (=αναχώρηση), εξοχές, παραθαλάσσια και βουνά. Και συχνά τυχαίνει να τα ποθείς. Αυτά όλα όμως είναι καλά για τους ανώριμους, διότι μπορείς όποτε θελήσεις να αποτραβηχθείς (=αναχωρήσεις) στον εαυτό σου. Γιατί πουθενά αλλού δεν αποσύρεται ο άνθρωπος πιο αμέριμνα και πιο ήσυχα όπως στην ψυχή του.”
“Έτσι”, συνεχίζει, “τακτοποιούνται οι εσωτερικές ενέργειες κι επέρχεται καλή διάθεση και αρμονία. Μόλις η διάνοια κυριαρχήσει στον εαυτό της και αντιλαμβάνεται τη δύναμη της δεν επηρεάζεται πια από σωματικές επιδράσεις.
Δύο είναι οι αρχές που πρέπει να αφομοιώσει: η μια, ότι εξωτερικά πράγματα δεν θίγουν την ψυχή… και οι ενοχλήσεις εγείρονται από την εσωτερική μας διάθεση (=υπόληψη)· η άλλη, ότι όλα όσα παρατηρείς γρήγορα θα μεταβληθούν και θα πάψουν να υπάρχουν”.
3. Η αυτογνωσία ήταν μια βασική φιλοσοφική αρχή, θεωρητική και πρακτική στην αρχαιότητα με ορισμένες παραλλαγές στα ρεύματα που δημιούργησαν οι Πλάτων, Στωικοί, Επικούρειοι κλπ. Ο Αυρήλιος ήταν στωικός μα είχε πάρει στοιχεία από τον Ηράκλειτο, τον Πυθαγόρα, τον Πλάτωνα και άλλους. Έτσι στο δοκίμιο 2.17 γράφει:-
«Η διάρκεια της ανθρώπινης ζωής είναι μια στιγμή, η ουσία της ρευστή, η αίσθησή της θολή…. σαν πόλεμος και ξενιτεμός. Ποιο είναι εκείνο που μπορεί να μας δείξει τον δρόμο; Ένα και μόνο – η Φιλοσοφία. Και αυτό σημαίνει να φυλάμε τον Θεό μέσα μας καθαρό και αλώβητο, νικητή πάνω από ηδονές και πόνους· να μην κάνουμε τίποτα…. ψεύτικα και προσποιητά· να μην εξαρτιόμαστε από το τι θα πράξει ή όχι ο άλλος· να αποδεχόμαστε όσα μας συμβαίνουν…. και να περιμένουμε τον θάνατο με γαλήνια διάθεση.»
4. Στην Ιουδαϊκή ιστορία ο Σολομών επίσης έχει τη φήμη σοφού Βασιλιά. Μα σε αυτό το άρθρο προτιμώ να ασχοληθώ με τον Εκκλησιαστή, ο οποίος στο 1.12 λέει πως ήταν Βασιλιάς του Ισραήλ στην Ιερουσαλήμ.
Κατά την κρίση του έγινε ο σοφότερος και πλουσιότερος των βασιλέων πριν από τον ίδιο. Αλλά στο τέλος βλέπει πως όλα τα έργα του ήταν μάταια και πως κίνητρό του ήταν η ματαιοδοξία: “ματαιότης και προαίρεσις (=ιδιοτροπία, εγωισμός) πνεύματος” (2.11,17).
Λίγοι άνθρωποι διαβάζουν πλέον το βιβλίο Εκκλησιαστής στην Παλαιά Διαθήκη. Και ακόμα λιγότεροι κατανοούν τη βαθιά μα πολύ απλή σοφία του. Γράφτηκε στον 5ο αιώνα πκε (άλλοι το νομίζουν νεότερο, 3ος αιώνας πκε).
Ο καθένας βλέπει ό,τι θέλει στα πρώτα τέσσερα κεφάλαια που είναι και τα πιο δηλωτικά της φιλοσοφίας του βασιλιά αυτού. Οι πλείστοι μένουν με τη ματαιότητα, τον εγωισμό (=προαίρεση) και την κακία που εκείνος έβλεπε στη ζωή γύρω του. Μα η διάκριση και η στόχασή του πήγαιναν πολύ βαθύτερα.
5. Στο 1ο κεφ. λέει άμεσα πως ο κόσμος, η ιστορία, η ζωή των ανθρώπων επαναλαμβάνεται. Το βλέπουμε στην πορεία του ήλιου, του αέρα και των υδάτων και ποταμών, όπου υπάρχει ανακύκλιση, επανάληψη.
Και το επικυρώνει. “Τι το γεγονός; Αυτό το γενησόμενον.” Ό,τι έχει γίνει θα ξαναγίνει. “Τι το πεποιημένον; Αυτό το ποιηθησόμενον.” Ό,τι έχει δημιουργηθεί/φτιαχτεί θα δημιουργηθεί ξανά. “Και ουκ έστι (=δεν υπάρχει) παν πρόσφατον/(= τίποτα το καινούριο) υπό τον ήλιον.”
Είναι όχι η συνηθισμένη μας γραμμική αντίληψη του χρόνου, μα η κυκλική θεώρησή του. Ο κύκλος επαναλαμβάνει πάλι και πάλι. Και αυτή η ιδέα υπάρχει διατυπωμένη και στους Πυθαγόρειους και στην πολύ αρχαιότερη Βεδική Παράδοση της Ινδίας. Το σύμπαν καταλύεται και δημιουργείται ξανά.
Για να το αντιληφθείς αυτό πρέπει να στέκεσαι (κοντά) στο κέντρο του κύκλου, ή να κοιτάς από ένα σημείο σταθερό και αιώνιο μέσα σου. Αλλιώς αν κινείσαι με την περιφέρεια, παρασύρεσαι από τα διαδοχικά γεγονότα, χάνεσαι σε αυτά και δεν κατανοείς μένοντας με τη γραμμική κίνηση…
Κι εξηγεί παραπέρα στο 3ο κεφάλαιο. “Τοις πάσιν ο χρόνος και καιρός τω παντί πράγματι υπό τον ήλιο.” Υπάρχει ο χρόνος (= η περιφέρεια του κύκλου) και ο καιρός (= η στιγμή του παρόντος, η ακτίνα από το κέντρο της Αιωνιότητας) για κάθε πράγμα ή πράξη στον κόσμο. Και απαριθμούνται διάφορες ενέργειες του ανθρώπου (γέννηση–θάνατος, φύτευμα–ξερίζωμα, θανάτωση–ίαση κλπ. κλπ.).
6. Πώς γνωρίζει αυτά τα πράγματα; Έτσι, διότι το σύμπαν ολόκληρο το έβαλε ο Θεός στην καρδιά μας. Μα επειδή τρέχουμε και κοιτούμε συνεπαρμένοι την κυλιόμενη περιφέρεια, όχι μέσα μας το ακίνητο κέντρο, δεν το ξέρουμε (3.11).
Και δεν υπάρχει άλλο ανώτερο αγαθό για μας από το να ευφραινόμαστε και να κάνουμε το καλό! (3.12.)
Μα συνήθως δεν διαφέρουν οι άνθρωποι από τα ζώα (αφού δεν κάνουν το καλό). «Τις είδε πνεύμα υιών του ανθρώπου, ει ανεβαίνει αυτό άνω;» Βλέπει κανείς το πνεύμα των ανθρώπων να ανυψώνεται; (Όχι υπονοείται). Μα βλέπουμε το πνεύμα των ζώων να κατεβαίνει προς τα κάτω.
Και στο 4ο κεφάλαιο πάλι βλέπει πως παντού υπάρχει φθόνος και ματαιοδοξία (4.4) και συμβουλεύει αλληλεγγύη και αλληλοβοήθεια (4.9).
Τέτοιοι λοιπόν ήταν δύο φιλόσοφοι βασιλείς.
