Στο προηγούμενο 585. Φιλοσοφία: Επίκτητος, ο ελεύθερος σκλάβος κάναμε μια εισαγωγή στη ζωή και στη σκέψη του στωικού Επίκτητου (50 – 138 κε).
Ο απελευθερωμένος σκλάβος θεωρούσε, όπως πολλοί φιλόσοφοι πριν από εκείνον, πως η βάση κι επιδίωξη της φιλοσοφίας είναι η Αυτογνωσία και ότι η άγνοια, ευπιστία και αιχμαλωσία μας σε πλάνη θα πρέπει να είναι το πρώτο αντικείμενο της έρευνάς μας (Διατριβαί 2.11.1). Υπάρχουν δε πράγματα στον έλεγχό μας όπως όσα είναι στον ψυχισμό μας (γνώμες, επιθυμίες, έλξεις και απαρέσκειες, παρορμήσεις και παρόμοια) και άλλα όχι (το περιβάλλον, η περιουσία, η κοινωνία, η θέση μας σε αυτήν κλπ). Στα πρώτα έχουμε “προαίρεση” και μπορούμε να τα αλλάξουμε. Στα δεύτερα όχι. Μόνο οι εντυπώσεις “φαντασίας” που βομβαρδίζουν τον νου μας και η επίδραση τους πάνω του είναι στον έλεγχό μας. Και ο λογικός νους “λόγος” μας επιτρέπει να ξεχωρίζουμε την προαίρεση και ορθή δράση.
Υπάρχει σύγχυση και ακατανοησία στον κόσμο γενικά και μόνο η λογική που πάντα επιδιώκει το αγαθό (ή την αρετή) μπορεί μέσω της φιλοσοφίας να παράσχει το αξιόπιστο πλαίσιο για το αγαθό και το κακό. Το αγαθό που οδηγεί στη θεϊκή ουσία και ζωή θα πρέπει να είναι η επιδίωξή μας και όχι ότι βλάπτει, δηλαδή η επιδίωξη πραγμάτων που δεν είναι στον έλεγχο ή την προαίρεση μας. Αυτή η άγνοια ή πλάνη οφείλεται σε προλήψεις (=προκαταλήψεις), γνώμες που είναι κοινές στη νοοτροπία των πολιτών. Πρέπει, λοιπόν, μέσω λογικής να αποκρούσουμε τις τάσεις που βλάπτουν για να έχουμε ελευθερία πραγματική – “αταραξία” στη διανόησή μας και “απάθεια” στα συναισθήματά μας.
(Διατριβαί 1.2.1, 2.18.19-31, 2.11.3).
Υπάρχει μια ακόμα σημαντική βασική άποψη. Κάθε άτομο συνδέεται με άλλους ανθρώπους, την κοινωνία, το σύμπαν στο άμεσο φυσικό περιβάλλον. Το σύμπαν είναι δομημένο με ευταξία για γενική αρμονία. Πρέπει λοιπόν τα άτομα να εναρμονίζονται με τους νόμους (=βούληση) της Φύσης. Πρέπει να εκτελούμε τα καθήκοντά μας ως πολίτες, ως παιδιά, γονείς και όποιον άλλο ρόλο μας λάχει στη ζωή. (Διατριβαί 1.12.16-17, 3.2.4).
Η αίσθηση του θεάτρου είναι πολύ ισχυρή. Είμαστε ηθοποιοί με τους ρόλους μας, μα άλλος έχει γράψει το σενάριο και άλλος είναι ο σκηνοθέτης. Είμαστε σαν ταξιδιώτες σε ένα πανδοχείο ή ξένοι σε άλλου το τραπέζι. Ας δεχόμαστε με ευγνωμοσύνη όλα όσα μας προσφέρονται. Ας μην παραπονιόμαστε για τίποτα, ούτε για τους θεούς, ούτε για τους ανθρώπους (Διατριβαί 1.18.6-8, 1.28.9-10, 1.29.29, 3.24.97-101, Εγχειρίδιον 11,15).
Ο Επίκτητος δίνει και μια διαφορετική πρακτική προσέγγιση στη Φιλοσοφία
“Να η αρχή της φιλοσοφίας: Η συνείδηση της διαμάχης των ανθρώπων μεταξύ τους, η αναζήτηση της προέλευσης της διαμάχης, η καταδίκη της απλής γνώμης, η δυσπιστία προς αυτήν την άποψη και κάποια έρευνα για το αν η άποψή μας είναι σωστή ή λάθος, και η ανεύρεση κάποιου κανόνα, όπως ανακαλύψαμε την ζυγαριά για να μετράμε τα βάρη ή την στάθμη, για να κρίνουμε το ίσιο και το στραβό.“( Διατριβαί 2.11.13.)
Μα η διαμάχη γίνεται και μέσα στον άνθρωπο, μέσα σε κάθε άτομο.
“Αν προσέξουμε, θα δούμε ότι το λογικό ον δεν καταπιέζεται από τίποτε άλλο παρά από το παράλογο και ότι, αντίθετα, τίποτα δεν τον τραβά περισσότερο από όσο το λογικό. Αλλά, οι έννοιες αυτές, του λογικού και του παραλόγου, γίνονται διαφορετικά αντιληπτές, από τον καθένα, όπως και οι έννοιες του καλού και του κακού, του συμφέροντος και του ασύμφορου. Γι’ αυτό χρειαζόμαστε κατά κύριο λόγο εκπαίδευση, για να μάθουμε να προσαρμόζουμε, σύμφωνα με την φύση, τις έννοιες του λογικού και του παραλόγου στις συγκεκριμένες περιπτώσεις.” (Διατριβαί 1.2.4-5.)
Γι’ αυτό πρέπει να βρει έναν απαράβατο λογικό κανόνα μέτρου:
“Μπορώ να γράψω το όνομα του Δίωνα, όπως θέλω; Όχι, αλλά μου μαθαίνουν να θέλω να το γράψω όπως πρέπει να γράφεται. Όταν πρόκειται για μουσική; Το ίδιο. Όσο για τις τέχνες και τις επιστήμες; Το ίδιο, αλλιώς, θα ήταν τελείως ανώφελο να μαθαίνουμε οτιδήποτε, αν ο καθένας μπορούσε να προσαρμόζει τις γνώσεις του κατά την βούλησή του. Μόνο, λοιπόν, για το πιο σοβαρό και πιο σπουδαίο ζήτημα που είναι η ελευθερία, θα ζητούσα πράγματα στην τύχη; Καθόλου. Αλλά εκπαίδευση σημαίνει ακριβώς να μαθαίνουμε να θέλουμε κάθε πράγμα όπως συμβαίνει. Και πώς συμβαίνει; Όπως όρισε αυτός που ορίζει. Όρισε, δηλαδή, να υπάρχει καλοκαίρι και χειμώνας, ευφορία και αφορία, αρετή και κακία και όλα αυτά τα αντίθετα για να εναρμονιζόμαστε με τον εαυτό μας.” (Διατριβαί 1.2.9-16.)
Έτσι φτάνει στην κατανόηση μιας συμπαντικής ευταξίας στην οποία μετέχει και ο ίδιος:
“Αν κάποιος έχει κατανοήσει την οργάνωση του κόσμου, αν έχει διδαχτεί ότι το μέγιστο, το σπουδαιότερο και το καθολικότερο όλων είναι το σύστημα που αποτελείται από τον Θεό και τους ανθρώπους, ότι από τον Θεό ρίχτηκαν οι σπόροι που δημιούργησαν, όχι μόνο τον πατέρα ή τον παππού του, αλλά κάθε τι που γεννιέται κι αναπτύσσεται πάνω στην γη και, ιδιαίτερα, τα λογικά όντα που, μόνο αυτά από την φύση τους κοινωνούν του Θεού, συνδεδεμένα με αυτό δια της λογικής, τότε γιατί να μην ονομάζει τον εαυτό του πολίτη του κόσμου; Γιατί να μην τον ονομάζει τέκνο του Θεού;” (Διατριβαί 1.9.3-6.)
Σε αυτήν τη συμπαντική τάξη δεν υπάρχει αδικία και αν οι άνθρωποι έβλεπαν ορθά την όλη κατάσταση δεν θα γκρίνιαζαν:
“Η ίδια η αδικία προκαλεί μεγάλη ζημιά σ’ αυτόν που την διαπράττει.” (Διατριβαί 4.5.8-10.)
“Βλέπω, σωστούς κι ενάρετους ανθρώπους να χάνονται από την πείνα και το κρύο,” λέει κάποιος. Αυτούς, όμως, που δεν είναι σωστοί κι ενάρετοι, δεν τους βλέπεις να χάνονται από την τρυφηλότητα, την αλαζονεία και την ακαλαισθησία;
Είναι, όμως, ατιμωτικό να συντηρείσαι από άλλον. Και ποιος άλλος, δυστυχισμένε, παρά μόνο ο κόσμος συντηρείται από μόνος του; Όποιος λοιπόν κατηγορεί την πρόνοια ότι φαύλοι δεν τιμωρούνται, ότι έχουν δύναμη και πλούτο, κάνει το ίδιο, σαν να έλεγε, σε περίπτωση που αυτοί είχαν τυφλωθεί, ότι δεν τιμωρούνταν, επειδή τα νύχια τους έχουν υγεία.” (Από τα απομνημονεύματα του Επίκτητου: Βικιπαιδεία.)
Τη δε μαθητεία σε μια ικανή φιλοσοφική Σχολή ο Επίκτητος την παρομοιάζει με παραμονή σε ένα ιατρείο για θεραπεία!
“Η σχολή του φιλοσόφου, ω άνδρες, είναι ιατρείο: δεν πρέπει να βγαίνετε χαρούμενοι αλλά πονεμένοι. Δεν έρχεστε βέβαια αν είστε υγιείς: ο ένας έχει τον ώμο βγαλμένο, ο άλλος έχει απόστημα, ο άλλος συρίγγιο κι ο άλλος πονοκέφαλο. Και θα καθίσω εγώ να σας λέω ωραία λόγια και φρασούλες, για να με επαινέσετε και να φύγετε, ο ένας με τον ώμο όπως τον έφερε, ο άλλος με τον ίδιο πονοκέφαλο, ο άλλος με το συρίγγιο κι ο άλλος με το απόστημα;” (Διατριβαί 3.23.29-32.)
