1. Υπήρξαν πολλές “επιστημονικές” επαναστάσεις από την αρχαιότητα ως σήμερα, ακόμα στην περίοδο 150 ετών από 1550 ως 1700, ας πούμε, με το Principia του Ισαάκ Νεύτωνα (1687). Ο πλήρης τίτλος είναι Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica “Μαθηματικές Αρχές της Φυσικής Φιλοσοφίας” – που διατηρεί την ιδέα πως πρόκειται για τη φιλοσοφία της Φύσης, όπως ήταν η παράδοση ως τα μισά του 19ου αιώνα και όχι, όπως έγινε μετά, της απλουστευτικής (reductionist) επιστήμης που περιορίστηκε στον υλικό κόσμο ως πραγματικότητα.
Μα ο τίτλος δείχνει επίσης πως έγινε μια απομάκρυνση από την παλαιά προσέγγιση μέσω λεκτικών περιγραφών και υποθέσεων, τώρα με την αποδοχή μαθηματικών, ανάλυσης και πειραματισμού, όπως διατύπωσαν πολλοί στα χρόνια εκείνα και κυρίως ο Γαλιλαίος στο Il Saggiatore “Ο δοκιμαστής/εξεταστής/πειραματιστής” (1623). Ήταν κι αυτό μια επανάσταση!
2. Στα χρόνια του Νεύτωνα πολλά είχαν αλλάξει.
Μετά την ανακάλυψη του Νέου Κόσμου της Αμερικής έγιναν τέσσερις οι ήπειροι. Η Γη δεν ήταν πια στο κέντρο του κόσμου μα περιφερόταν κι αυτή γύρω από τον βασιλιά Ήλιο. Τα τέσσερα στοιχεία γη, νερό, φωτιά, και αέρας, που είχε καθορίσει ως συστατικά του κόσμου ο Αριστοτέλης πριν από 1900 έτη, έφυγαν και στη θέση τους μπήκαν άτομα ή αόρατα σωματίδια. Επίσης, κανείς μορφωμένος άνθρωπος δεν πίστευε πλέον σε δαιμονικές καταλήψεις.
Υπήρξαν όμως και πολύ νωρίτερα στοχαστές όπως ο Άγγλος φραγκισκανός μοναχός Roger Bacon που έγραψε (13ος αιώνας) για γλωσσικά, μαθηματικά, οπτικά και ιατρική και ανακάλυψε μια μορφή πυρίτιδας, και ο άλλος Άγγλος φραγκισκανός (1287-1347) William of Occam που προώθησε μια κίνηση προς πειραματισμό και μαθηματικά.
3. Παράλληλα με τον Κοπέρνικο και τους άλλους αστρονόμους, υπήρξαν και άλλοι ερευνητές σε άλλες σφαίρες δράσης, εμπειρίας και γνώσης που κινούνταν στις μελέτες τους με πρακτική προσέγγιση, πειραματισμό και μαθηματικά.
Ο Άγγλος φυσιοθεραπευτής William Gilbert (1544-1603) ήταν γιατρός της βασίλισσας Ελισάβετ A’ και του διαδόχου της Ιακώβου ως τον θάνατό του. Νωρίς απέρριψε τη φιλοσοφία και κοσμολογία του Αριστοτέλη και τη μεσαιωνική “σχολαστική” παράδοση. Το 1600 δημοσίευσε το De Magnete στο οποίο περιγράφει διάφορα πειράματα με το μοντέλο του terella (γη) και το ήλεκτρο (=κεχριμπάρι) που έλκει διάφορα υλικά. Από αυτό το electricus αργότερα ο Sir Thomas Browne σχημάτισε τη λέξη electricity για τον ηλεκτρισμό. Μα ο Γκίλμπερτ ανακάλυψε πως η Γη καθαυτή ήταν ένας μαγνήτης και για αυτό η πυξίδα στρεφόταν προς βορρά.
4. Ο William Harvey επίσης ήταν βασιλικός γιατρός του Ιακώβου (πολύ μετά τον θάνατο του Γκίλμπερτ) και αργότερα του Καρόλου Α΄. Αυτός έκανε πολλή πρακτική έρευνα στην ανατομία και φυσιολογία (ανοίγοντας πολλά ανθρώπινα σώματα). Σπούδασε ιατρική στην Padua Ιταλίας μα μετά, ταξίδεψε για τρία χρόνια συνοδός του Δούκα του Lennox στη Γαλλία και Ισπανία στη διάρκεια της πανούκλας. Νωρίτερα, το 1628 δημοσίευσε το De Motu Cordis et Sanguinis “Περί κίνησης καρδιάς κι αίματος” στη Φρανκφούρτη. Σε 72 σελίδες και 17 κεφάλαια περιγράφει πλήρως και με κάθε λεπτομέρεια την κυκλοφορία του αίματος καθώς η καρδιά το στέλνει γύρω και το ρουφά πίσω σαν αντλία.
5. Ένας από τους αριστοκράτες ασθενείς του Harvey ήταν και ο υποκόμης Sir Francis Bacon (1561-1626), Νομικός Σύμβουλος του θρόνου (και Γενικός Εισαγγελέας).
Για τις επιστήμες θεωρείται ο πατέρας του εμπειρισμού – παρότι ο John Locke αργότερα με το An Essay Concerning Human Understanding (1689) θα δώσει την πολύ σημαντική επισήμανση πως ο νους του βρέφους είναι tabula rasa “άδεια πλάκα” πάνω στην οποία αποτυπώνονται οι αισθητήριες εντυπώσεις εμπειριών του.
Το έργο του Novum Organum “Νέο όργανο” (συγκριτικά με το “παλαιό” του Αριστοτέλη) έθεσε τις βάσεις για μια νέα μεθοδολογία στις επιστημονικές έρευνες και άσκησε τεράστια επίδραση στους στοχαστές κι ερευνητές τις επόμενες δεκαετίες ως και τον διαφωτισμό στον 18ο αιώνα.
“Ο άνθρωπος είναι υπάλληλος κι ερευνητής της Φύσης”, έγραψε, και πρέπει στην ερευνητική του δράση να ακολουθεί μια μεθοδική διαδικασία. “Η γνώση και η ανθρώπινη δύναμη είναι συνώνυμα… Αποτελέσματα παράγονται μέσω συνέργων και άλλων βοηθημάτων… Καθώς ο άνθρωπος ενεργεί, μπορεί μόνο να εισάγει ή να απομακρύνει υλικά σώματα, τα υπόλοιπα τα κάνει εσωτερικά η Φύση”. Και προσθέτει: “Κυβερνούμε τη Φύση με το να την υπακούμε”. Έτσι εδραιώνεται η “Κυριαρχία του ανθρώπου πάνω στη Δημιουργία”. Προχωρούμε με επαγωγική λογική από γεγονότα παρατήρησης σε αξιώματα και στον φυσικό νόμο. “Από την εμπειρία συμπεραίνουμε αξιώματα/θεωρίες και μετά νέα πειράματα εμπειρίας”.
6. Την ίδια εποχή ο Γαλιλαίος (1564-1642) στην Ιταλία ανεξάρτητα εφάρμοζε αυτή τη μέθοδο στην αστρονομία, μηχανική και φυσική.
Έκανε πειράματα ρίχνοντας μια μπάλα (και άλλα αντικείμενα) από ψηλά. Αν η μπάλα κινούνταν σε ένα πεδίο δίχως τριβή και απώλεια ενέργειας θα συνέχιζε για πάντα: έτσι και οι πλανήτες συνεχίζουν γύρω από τον ήλιο.
Με το τηλεσκόπιο του έκανε πολλές μεγάλες ανακαλύψεις, όπως τους τέσσερις δορυφόρους του πλανήτη Δία, τα άπειρα άστρα του Γαλαξία μας (που θεωρούνταν ως τότε ομίχλη (!)), τους κρατήρες στο φεγγάρι κλπ.
Στα πειράματά του η μέτρηση έπαιζε σπουδαίο ρόλο, το μήκος και ο χρόνος.
Στο βιβλίο του Il Saggiatore (βλ §1) γράφει: “Η φιλοσοφία είναι γραμμένη στο μεγάλο βιβλίο, το σύμπαν… Είναι γραμμένη στη γλώσσα των μαθηματικών και τα γράμματά της είναι τρίγωνα, κύκλοι και άλλα γεωμετρικά σχήματα”.
Η εργασία του ήταν ένα βήμα προς τον επερχόμενο διαχωρισμό της επιστήμης από τη φιλοσοφία και τη θρησκεία.
7. Προς το τέλος του 17ου αιώνα ο Αριστοτελικός κόσμος έσβηνε ραγδαία πια μα δεν είχε παρουσιαστεί νέο ικανοποιητικό σύστημα να τον αντικαταστήσει.
Οι νέες επιστήμες, η νέα φιλοσοφία, προκαλούσαν αμφισβήτηση των πάντων.
Αυτή την αμφισβήτηση, αυτό το κενό ήρθε να ικανοποιήσει ο René Descartes, ο Γάλλος φιλόσοφος και μαθηματικός (1596-1650). Είναι γνωστός για τη διάσημη ρήση cogito, ergo sum “σκέπτομαι, επομένως υπάρχω”. Θα έπρεπε να είναι γνωστός για την φράση, επίσης, του Lucretius ex nihilo nihil fit “από το τίποτα τίποτα προέρχεται”, την οποία χρησιμοποίησε για να υποστηρίξει την ύπαρξη του Θεού.
Ο Ντεκάρτ χρησιμοποίησε την ύλη και την κίνηση για να εξηγήσει τα πάντα μέσω μηχανικών μοντέλων των φυσικών διαδικασιών. Επεξήγησε πως ήταν μόνο προσομοιώσεις και η φύση μάλλον λειτουργεί διαφορετικά. Οι πλανήτες περιφέρονται γύρω από τον ήλιο διότι ωθούνται από ρεύματα λεπτής ύλης που γεμίζει όλο τον χώρο. Αλλάζουν πορεία μόνο αν τα χτυπήσει άλλο υλικό σώμα. Μα το μοντέλο δεν χρειαζόταν πια τον Θεό: ήταν, κατά τον Βολταίρο, σαν ένα ρολόι που κουρδίστηκε αρκετά στην αρχή της δημιουργίας και συνεχίζει να μετρά τον χρόνο στην αιωνιότητα.
8. Όταν ο Νεύτων παρουσίασε τις δικές του ιδέες και κυρίως τη βαρυτική έλξη, έμοιαζε να επιστρέφει στην παλαιά σχολαστική φιλοσοφία καθώς έφερε στη μηχανιστική φιλοσοφία (που ολοκλήρωσε ο Ντεκάρτ) δράση από απόσταση και χαλούσε το μηχανιστικό μοντέλο. Μα ο συνεργάτης του Roger Cotes στον Πρόλογό του στη 2η έκδοση του Principia έκανε τη βαρύτητα έμφυτη ιδιότητα της ύλης και η αντίληψη αυτή επικράτησε (παρότι ο Νεύτων την είχε αποκλείσει!).
Το μηχανιστικό μοντέλο έμεινε ασφαλές για πολύ καιρό ακόμα.
