Ο Τόμας Χομπς (Απρ. 1588 – Δεκ. 1679) ήταν γιος ιερέα. Γεννήθηκε το έτος που οι Άγγλοι (επί Ελισσάβετ Α΄) νίκησαν οριστικά την ισπανική αρμάδα και πέθανε όταν η βασιλική οικογένεια των Στιούαρτ είχε γυρίσει από καιρό στον αγγλικό θρόνο.
Τα φιλοσοφικά του έργα άργησε να τα γράψει αρχίζοντας με το Στοιχεία Φυσικού και Πολιτικού Δικαίου (1640), όταν ο ίδιος ήταν 52 ετών! Είχε τότε κάνει τρεις περιοδείες με πλούσιους μαθητές του στην Ευρώπη, καθώς είχε αποφασίσει να διδάξει. Έγραψε και άλλα έργα ως το 1651 που ολοκλήρωσε το Λεβιάθαν, το βιβλίο για το οποίο έμεινε γνωστός.
Ο πλήρης τίτλος είναι Leviathan or the Matter, Form and Power of a Commonwealth Ecclesiastical and Civil: Λεβιάθαν ή η Ουσία, Μορφή και Δύναμη μιας Κοινοπολιτείας Εκκλησιαστικής και Πολιτικής. Παρότι συμπεριλαμβάνει και την Εκκλησία (ή τα χριστιανικά δόγματα), δεν δίνει μεγάλη σημασία στη θρησκεία. Σε βαθμό που πολλοί σύγχρονοί του και πολλοί μοντέρνοι τον θεωρούν άθεο ή άθρησκο, ενώ είναι φανερό πως δέχεται και τον Θεό και τη θρησκεία.
Αλλά καθώς επηρεάστηκε από τις επιστήμες που αναπτύσσονταν ραγδαία την εποχή του και, μάλιστα, γνώρισε τον Γαλιλαίο στην τρίτη περιοδεία στην Ιταλία, απομάκρυνε ριζοσπαστικά τη φιλοσοφική στόχαση από τη βασική μεσαιωνική άποψη πως το κράτος και η πολιτική (θα έπρεπε να) έχουν ως πρότυπο την κυριαρχία του Θεού στον κόσμο και από εκείνη να αντλούν τα δικαιώματα και την ίδια την ύπαρξή τους.
Όπως ο Πλάτωνας με το Πολιτεία έτσι και ο Χομπς στο Λεβιάθαν προάγει μια πολιτική τάξη πραγμάτων όπου εξασφαλίζεται δικαιοσύνη, ειρήνη και σταθερότητα. Ξεκίνησε με βάση τη μηχανιστική θεώρηση του Γαλιλαίου για την κίνηση των ουράνιων σωμάτων έχοντας την πεποίθηση πως αυτή η φυσική μηχανική λειτουργεί και στην κοινωνία: δηλαδή κοινωνικές σχέσεις μεταξύ ανθρώπων και μεταξύ ανθρώπων και φυσικού περιβάλλοντος διέπονται από τους νόμους που κυβερνούν τις κινήσεις όλων των σωμάτων. Κάθε κοινωνία είναι “ένα πολιτικό σώμα”!
Το τελικό συμπέρασμα του (που μπορεί να ήταν και αρχικό καθώς είχε δει την αναρχία και το χάος που επικρατούσαν με την απουσία βασιλέα ή μοναρχικής εξουσίας στην Αγγλία, Γαλλία, Γερμανία εκείνη την εποχή) είναι πως η κοινωνία, η Πολιτεία δεν μπορεί να έχει την πρέπουσα ασφάλεια εκτός και αν βρίσκεται στην εξουσία και διάθεση ενός μονάρχη ή μιας ισχυρής και αδιαμφισβήτητης κεντρικής εξουσίας.
Εδώ θα εξετάσω τη θεώρησή του για τις ελευθερίες των ανθρώπων που όμως έχει πολλά θολά σημεία. Επειδή το καθοριστικό χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης είναι ο εγωισμός που αν δεν υπαχθεί σε κάποια πειθαρχία θα οδηγήσει αναπόφευκτα σε συγκρούσεις και διαμάχες και τελική καταστροφή, πρέπει ο άνθρωπος να συντονίσει την ατομική ωφέλεια με την ωφέλεια του συνόλου.
Οι άνθρωποι έχουν εκ φύσεως το δικαίωμα να δρουν ελεύθερα κάνοντας ό,τι θέλουν, μα στην κοινωνία έχουν μόνο δικαιώματα ελευθερίας που τους παραχωρεί το κοινωνικό σύνολο το οποίο εκπροσωπείται από το μονάρχη. (Στην πραγματικότητα, προτού το κοινωνικό σύνολο θέσει περιορισμούς στην απόλυτη, όπως τη φαντάζονται οι θεωρητικοί, ελευθερία μας, η ίδια ή Φύση έχει επιβάλει περιορισμούς στην υλική μας ζωή, όπως το ότι πρέπει να αναπνέουμε και να έχουμε ανάπαυση κλπ., και στη νοητική λειτουργία μας, όπως στο ότι βλέπουμε μόνο τρεις διαστάσεις, οι αισθήσεις λειτουργούν στο παρόν μόνο κλπ.)
Στην απουσία μονάρχη ή ανώτερης εξουσίας, βρισκόμαστε σε μια φυσική κατάσταση “α-νομίας” όπου όμως “τίποτα δεν είναι άδικο” (Λεβ 13.13). Εδώ επικρατεί σχεδόν “πόλεμος του καθενός ενάντια σε όλους τους άλλους”. (Στην πραγματικότητα δεν ισχύει αυτό ή τουλάχιστον δεν το ξέρουμε στα σίγουρα, αφού υπάρχει αφενός η έλξη προς ομοίους και συχνά παρόρμηση βοήθειας και αφετέρου ο έρωτας.) Η θεραπεία, η λύση, είναι να δημιουργηθεί μια κοινή αυθεντία με την αποδοχή ενός συμβολαίου με το οποίο όλοι αποδέχονται να υπακούν εξίσου την αυθεντία του μονάρχη.
Μα αφού τίποτα δεν είναι άδικο (και πολύ σωστά) στην αρχική φυσική κατάσταση και ο νόμος και η δικαιοσύνη παρουσιάζονται στη δεύτερη κατάσταση φύσης, οι άνθρωποι δεν έχουν λόγο να νιώθουν υποχρεωμένοι να ακολουθήσουν το συμβόλαιο! Διότι αρχικά “τίποτα δεν είναι άδικο”!
Γι’ αυτό ο Χομπς προσθέτει πως υπάρχουν συμφωνίες και συμβόλαια και στην αρχική κατάσταση της φύσης: “Συμβόλαια που γίνονται λόγω φόβου στη φυσική κατάσταση είναι και αυτά εξαναγκαστικά” (14.27).
Αλλά την ιδέα πολύ ορθά τη διατυπώνει και αργότερα πολύ ξεκάθαρα (15.1): “Από τον νόμο της φύσης με τον οποίο υποχρεωνόμαστε να παραδώσουμε ορισμένα δικαιώματά μας που εμποδίζουν την ειρήνη των ανθρώπων [στην κοινωνία], ακολουθεί και άλλος νόμος… δηλαδή τα άτομα να εκτελούν κάθε υποχρέωση του συμβολαίου τους“.
Ο Χομπς δεν βλέπει πως η δική του θεώρηση της “φυσικής κατάστασης” περιέχει, έτσι όπως τη διατυπώνει διαδοχικά και αποσπασματικά, αντίφαση.
Διότι αν εκ φύσεως γίνονται συμβόλαια στην αρχική φυσική κατάσταση τα οποία δεν πρέπει να αθετούνται, τότε υπάρχει από τότε δικαιοσύνη και αθέτηση του συμβολαίου είναι αδίκημα!
Πρέπει ευθύς εξαρχής στην αρχική φυσική κατάσταση να υπάρχει κατανόηση στον άνθρωπο πως δεν αθετείς το συμβόλαιό σου, την υπόσχεσή σου, τον λόγο σου. Αλλιώς, αν δεν υπάρχει αυτή η κατανόηση, τότε δεν θα έχουν ισχύ συμβόλαια κλπ., ούτε στην αρχική κατάσταση ούτε στη μεταγενέστερη, την κοινωνική.
Αν υπάρχει τέτοια κατανόηση, τότε η ίδια κατανόηση ενδεχομένως (μάλλον σίγουρα) καθοδηγεί τον άνθρωπο να συγκρατεί τον εγωισμό που θέλει να πολεμήσει, να βλάψει, άλλους.
