1. Ο Επίκτητος (50-138 κε) ήταν γιος δούλων, γεννήθηκε στην Ιεράπολη της Φρυγίας (την Pamukkale, Izmit, της σημερινής Τουρκίας), μα έζησε στη Ρώμη, πρώτα ως δούλος και μετά ως απελεύθερος, όπου και παρακολούθησε τα φιλοσοφικά μαθήματα του Μουσώνιου Ρούφου. Το 93, όταν ο Δομητιανός με διάταγμά του έδιωξε όλους τους φιλοσόφους από τη Ρώμη, ο Επίκτητος εγκαταστάθηκε στη Νικόπολη της Ηπείρου (σημερινός νομός Πρέβεζας). Εκεί ίδρυσε δική του Σχολή στην οποία μαθήτευσε και ο ιστορικός Φλάβιος Αρριανός (από τη Νικομήδεια), ο οποίος έγινε έπαρχος στην Καππαδοκία και εξέδωσε συγκεντρωμένες τις ομιλίες του Επίκτητου ως Διατριβαί (μόνο 4 βιβλία διασώθηκαν, μα είναι αρκετά) και το Εγχειρίδιον.
Ο Ρούφος (30-101 κε) ήταν ο σπουδαιότερος φιλόσοφος (Στωικός) στη Ρώμη κι εκτός από τον Επίκτητο είχε ως μαθητή του και τον Δίωνα Χρυσόστομο (40-120 κε από τη Βιθυνία, Μικρασία), για τον οποίο ελάχιστα έχουν δημοσιευθεί στα Ελληνικά (!) ενώ οι Ομιλίες (ή Δοκίμιa) του έχουν δημοσιευθεί στα Λατινικά (!1896), Αγγλικά (1932-1951), στα Γαλλικά (2006, 2011) και Γερμανικά (2009).
2. Ο Επίκτητος συνόψισε τη βασική διδασκαλία του Ρούφου στο ρητό “ανέχου και απέχου” που στα Νέα είναι “Να υπομένεις και να αντέχεις” – μια χαρακτηριστική ιδέα στον Στωικισμό. Μα και για τον Ρούφο, που ορισμένοι τον αποκαλούν “ο Ρωμαίος Σωκράτης”, δεν υπάρχουν μελέτες στα Ελληνικά ούτε δημοσιεύθηκαν οι Διαλέξεις (και ρήσεις του), όπως στα Γερμανικά (Teubner 1905), στα Αγγλικά (1947, 2004, 2011), στα Ιταλικά (2015) και άλλα!
Ο Ρούφος έδωσε μεγαλύτερη έμφαση (όπως κι ο Επίκτητος) στην Ηθική παρά στα Φυσικά ή τη Λογική, παρότι βλέπει καθαρά την αναγκαιότητά της για τη θεραπεία της διαφθοράς του νου και της ενδυνάμωσής του. Η Φιλοσοφία θεραπεύει τις ασθένειες στην ανθρώπινη φύση: είναι η επιδίωξη της ενάρετης ζωής που ερευνά τo πρέπον και αναγκαστικό για τη σωστή ζωή και μετά το εφαρμόζει. Και άνδρες μα και γυναίκες πρέπει να καλλιεργήσουν τη μελέτη και πρακτική της φιλοσοφίας. Το μόνο εμπόδιο, εξηγεί, είναι οι προκαταλήψεις, αντιλήψεις εδραιωμένες στον νου από την παιδική ηλικία και οι συνήθειες συμπεριφοράς. (Αυτές οι βασικές ιδέες αναπτύσσονται αναλυτικά στις 21 Ομιλίες, 1947 Cora Lutz: Musonius Rufus…Yale Classical Studies. Βλέπετε ιδίως 2,3,5,8,9,13,17.)
Στην 9η Ομιλία, λέει πως ο άνθρωπος δεν πρέπει να θλίβεται λόγω εξορίας (όπως ο ίδιος εξορίστηκε) διότι ο κόσμος ολόκληρος είναι κοινή πατρίδα για κάθε άνθρωπο στη Θεϊκή Πολιτεία όπου ζουν και θεοί και άνθρωποι. Θυμίζει το ωραίο δίστιχο του Ευριπίδη: Όπως ο ουρανός είναι ανοιχτός στο πέταγμα των αετών / έτσι και όλη η γη είναι πατρίδα για τις ψυχές των ευγενών.
3. Αναφέρω τον Ρούφο διότι, ως Στωικός κατ΄ εξοχήν (και Σωκρατικός), ο Επίκτητος εκφράζει πολλές παρόμοιες ιδέες με όμοια διατύπωση. Λέει π.χ. ο Ρούφος στην 9η Ομιλία του πως είναι μεν σε εξορία μα δεν υποφέρει – και θα μπορούσε να βρίσκεται οπουδήποτε: άλλο το να είσαι μακριά από το οικείο πάτριο έδαφος και το σπίτι σου κι άλλο το να υποφέρεις λόγω αυτού. Παρόμοια ιδέα εκφράζει και ο Επίκτητος, Διατριβαί 2.16.33: “Πότε θα ξαναδώ την Αθήνα και την Ακρόπολη… [Ο Σωκράτης και ο Διογένης] θα θλίβονταν αν βρίσκονταν στην Αθήνα ή Κόρινθο ή Σούσα [=Περσία]; Τέτοιοι άνθρωποι θα αποδέχονταν παρατεταμένη εξορία.”
Εδώ τώρα ερχόμαστε στη βασική αρχή αυτών των φιλοσόφων. Στο Εγχειρίδιον, τμήμα 1, λέγεται πως πρέπει να εξετάζουμε κάθε εισερχόμενη εντύπωση (κάθε εμπειρία, δηλαδή) κατά πόσο αυτή ανήκει σε πράγματα που μπορούμε να ελέγξουμε και αλλάξουμε ή όχι [δηλ. εξωτερικά πέραν των δυνάμεών μας ή εσωτερικά] που μας αφήνουν προαίρεση επιλογής και δράσης. Το ίδιο φρόνημα διατυπώνεται και στις Διατριβές 1.1. Ο κόσμος που μπορούμε να ελέγξουμε και τροποποιήσουμε είναι ο ψυχισμός μας – οι γνώμες και αντιλήψεις μας, οι διαθέσεις, επιθυμίες, αρέσκειες και απέχθειες, οργές και ζήλειες κ.λπ. Μα δεν έχουμε κανέναν έλεγχο πάνω σε εξωτερικά φαινόμενα όπως ο άνεμος, η τρικυμία, τι κάνουν οι άλλοι άνθρωποι, έμποροι, κυβερνήτες κ.λπ. Αυτά τα δεύτερα πρέπει να γίνονται αποδεκτά: δεν είναι ούτε συμφορές (=γνώμη), ούτε καλά ή κακά (=γνώμη πάλι). Χρησιμοποιώντας την προαίρεση και τη λογική διάκριση βρίσκουμε την αταραξία (βλ. Εγχειρίδιο 6 και Διατριβές 3.3.14-19).
Έτσι, ναι, η εξορία είναι γεγονός, μα η δυστυχία που νιώθεις είναι δική σου προαίρεση!
Θα επανέλθω.
