1. Φορολογία, φιλοσοφία, τέχνη, πολιτική, θρησκεία κι επιστήμη – καταδείχνουν το επίπεδο πολιτισμού σε μια Πολιτεία, τόσο στον ψυχισμό των πολιτών όσο και στους θεσμούς που συγκροτούν τη δομή της κοινωνίας όλης.
Με τον όρο “πολιτισμός” δεν εννοώ τα κτήρια, τα λιμάνια και αεροδρόμια, την τεχνολογία και τα οπλικά συστήματα ή άλλα σύνεργα, μα την εσωτερική ανάπτυξη με την αίσθηση αλήθειας, δικαιοσύνης, εντιμότητας, ελέους, καλλιτεχνίας και μεγαλοψυχίας.
Σε άλλο άρθρο θα ασχοληθώ με τις απόψεις φορολογία, φιλοσοφία, πολιτική, θρησκεία κι επιστήμη. Σήμερα εξετάζω την τέχνη ή, ορθότερα για τις υφιστάμενες συνθήκες, τις τέχνες.
Πιο συγκεκριμένα, όπως δηλώνει και ο τίτλος του άρθρου, εξετάζω την Ποίηση ως αρκετά δηλωτική έκφραση του επιπέδου πολιτισμού στην οποιαδήποτε Πολιτεία.
2. Κάθε δραστηριότητα ή εργασία που ονομάζεται τέχνη, χειρωνακτική ή χρηστική (όπως παραγωγή επίπλων) και “Καλές Τέχνες” (όπως μουσική), υπονοεί την αρχική, βασική έννοια της “ποίησης” ως δράση που “ποιεί” δηλαδή “δημιουργεί, κάνει, παράγει κάποια νέα ενέργεια ή κάποιο νέο αντικείμενο”. Μα ακόμα και οι “Καλές Τέχνες” (χορός, τραγούδι κ.λπ.), ακόμα και η επιτηδευμένη και ψευδής “τέχνη για την τέχνη” έχει χρηστική άποψη στο ότι, αν μη τι άλλο, δίνει ευχαρίστηση ή ξελάφρωμα στον δημιουργό της. Σε ορισμένες (πολλές ίσως) περιπτώσεις δίνει ευχαρίστηση και κάποιου είδους διδαχή (το τερπνόν μετά του ωφελίμου) σε άλλους.
3. Η ποίηση ήταν κατ’ εξοχήν ένα τέτοιο μέσο τέχνης. Στην κλασική αρχαιότητα, μάλιστα, σε όλες σχεδόν τις κουλτούρες, από την Ελλάδα ως την Κίνα, η καλή ποίηση, τερπνή και διδακτική συνάμα, εθεωρείτο να χαρίζεται ως δώρο από το ανώτερο επίπεδο των Μουσών ή των Θεών σε ορισμένους εξαιρετικά προικισμένους ανθρώπους. Η Ελλάδα π.χ. είχε τον Όμηρο (Ιλιάδα: Τραγούδα, ω θεά, τη μήνιν/οργή του Αχιλλέα), η Ιουδαία τον ψαλμωδό Δαβίδ, η Ιαπωνία τη θεά Izanami και τον θεό Izanagi να απαγγέλλουν “Αίσθημ΄ απαράμιλλης χαράς / να δω πλάσμα τέτοιας ομορφιάς!//”.
Η Παιδεία στην εποχή μας, την επιστημονική και (μετα-)μοντέρνα, έχει αλλάξει. Μα στην αρχαιότητα, στην Ελλάδα τα παιδιά εκπαιδεύονταν από τους γονείς με αρχαίες αφηγήσεις και με τον Όμηρο. Στην Ιουδαία με τα βιβλία της Γένεσης, των Ψαλμών, του Εκκλησιαστή κ.λπ. της Παλαιάς Διαθήκης. Στην Ινδία με τους ύμνους των σοφών οραματιστών του Rigveda, των Ουπανισάδων και των επικών. Στην Κίνα με τις αφηγήσεις των αρχαίων σοφών Αυτοκρατόρων, του Λάο Τζου (Τάο Τε Τσινγκ) κ.λπ. Στην Ιαπωνία ήταν οι παλαιοί μύθοι που απάγγελναν οι παραδοσιακές οικογένειες βάρδων στις αυλές των ισχυρών Μικάδο.
Ο σκοπός ήταν πάντα να διαμορφώσουν καλό χαρακτήρα, δίκαιο, έντιμο, ηθικό, ηρωικό, σοφό! Αυτοί οι βάρδοι ήταν οι unacknowledged legislators “μη αναγνωρισμένοι νομοθέτες” όπως λέγονται στο In Defence of Poetry του Άγγλου P. B. Shelley (1792-1822).
4. Στη (μετα-)μοντέρνα εποχή μας, επικρατεί παντού υποκρισία, σύγχυση, παραλογισμός, μωρολογία, κακοτροπία, επιδειξιομανία, βίτσια και ασυνεννοησία.
Ούτε στην ανατροφή ούτε στην εκπαίδευση δίνεται χώρος, χρόνος και προσπάθεια, εκτός από ελάχιστους γονείς κι ελάχιστους εκπαιδευτικούς, για την εμπέδωση αυτών των ιδιοτήτων (αίσθηση αλήθειας, δικαιοσύνης κλπ.: §1, δεύτερη παράγραφος).
Δεν είναι καθόλου παράξενο που οι αρετές ή εκδηλώσεις της μεγάλης αρετής της μεγαλοψυχίας εμφανίζονται πολύ σπάνια πλέον στους πολίτες και στους ηγέτες τους – πολιτικούς, πανεπιστημιακούς, εκκλησιαστικούς, δικαστικούς, συγγραφείς, μουσικούς και καλλιτέχνες κάθε μορφής στο τραγούδι, θέατρο και στις εικαστικές και χορευτικές τέχνες. Αυτοί όλοι ψεύδονται με τις ανέντιμες δηλώσεις και υποσχέσεις τους για ένα καλύτερο αύριο σε αυτόν ή σε άλλον κόσμο, ουτοπικό ή μεταφυσικό, προωθώντας κυρίως ή μόνο προσωπικά συμφέροντα και πλασάροντας λαϊκίστικα παραπλανητικά οράματα με δόλο.
Και όλες αυτές οι αρνητικές διαλυτικές ιδιότητες (εξαπάτηση, ματαιοδοξία, παραλογισμός, σύγχυση και χάος) εκδηλώνονται στη σύγχρονη ποίηση με ασυναρτησία, θολούρα, παραλογισμό και χυδαιότητα, δηλαδή προσποίηση και παραποίηση.
5. Στον 19ο αιώνα, μετά τον Σολωμό, παρουσιάζονται μερικά σχετικά καλά ποιήματα, όπως H μυγδαλιά του Δροσίνη, μερικά ποιήματα του Μαρκορά και του Βαλαωρίτη. Μα η πλειονότητα είναι περίπου της ακόλουθης κοπής:
Κι εμέ τρισαλίμονο! μια πίκρα με πίκραινε, / μια πίκρα μεγάλη / και δε μου τη γλύκαινες, πανώριο ξαγνάντεμα / της πρώτης λαχτάρας μου, καλό μου ακρογιάλι! //
Σε οκτώ τετράστιχες όμοιες στροφές το “μεγάλη” κάνει ρίμα 6 φορές και το “ακρογιάλι” 5. Η πίκρα δεν εξηγείται ούτε η λαχτάρα. Και τα επίθετα είναι αόριστα – μεγάλη, πανώριο, καλό. Πρόκειται για άρρωστο συναισθηματισμό που με προσποίηση γράφει παραποίηση.
Στο επόμενο, ο ποιητής γράφει για τα Lacrimae Rerum “Δάκρια των πραγμάτων” – λόγω θλίψης για την πεθαμένη αγαπημένη του:
Οξύ, βαρύ, μονότονο ψιχάλισμα / δέρνει τη στέγη μας˙ και τότε αντάμα / τα πράγματα που αγιάσανε τα χέρια σου / αρχίζουν ένα κλάμα… κι ένα κλάμα… //
Γιατί το μονότονο ψιχάλισμα να δέρνει τη στέγη; Και καλά να πιστεύει πως τα χέρια της προσέδωσαν κάποια αγιότητα σε ό,τι αγγίξανε. Μα πώς αυτά, τραπέζι, καρέκλες, πιατικά κ.λπ. “αρχίζουν ένα κλάμα..”; Είναι παραφουσκωμένη προσποίηση άρρωστου συναισθηματισμού.
6. Από τον 20ο αιώνα, τις τρεις πρώτες δεκαετίες, πολλά κειμενάκια είναι γραμμένα στο ίδιο στυλ:
Μες στην καρδιά μου έχω κλεισμένο / έναν μεγάλο Εσταυρωμένο. / Στα πόδια του – φτωχιά πιστή! / η Ελπίδα κλαίει, γονατιστή. //
Υπάρχει τουλάχιστον ομοιοκαταληξία να απαλύνει την αοριστία της εικόνας με τον κλεισμένο Εσταυρωμένο και την φτωχιά πιστή ελπίδα που όμως κλαίει στα πόδια του!
Σαν δεύτερο δείγμα κάπως διαφορετικό παίρνω ένα που θεωρείται αριστούργημα:
Ανεπίληπτα επήρε το μαχαίρι / ο Ατζεσιβάνο. Κι ήταν η ψυχή του / την ώρα εκείνη ολάσπρο περιστέρι… / Κι όπως κυλά από τ΄ άδυτα του αδύτου / των ουρανών μες στη νυχτιά έν΄ αστέρι / ή, ως πέφτει ανθός μηλιάς με πράο αγέρι / έτσι απ’ τα στήθη επέταξε η πνοή του. /
Δεν ονομάζω τους ποιητές διότι τα ονόματα δεν έχουν σημασία. Σημασία έχει το κείμενο μπροστά μας. Εδώ θα υποδείξω μόνο πως (α) ο ανθός της μηλιάς δεν είναι “ολάσπρος” όπως της αχλαδιάς, μα έχει και λίγο ροζ και (β) και οι δυο παρομοιώσεις παρουσιάζουν καθοδική κίνηση ενώ η πνοή/ψυχή πάει ανοδικά! Οπότε ο συγγραφέας τα έχει πολύ χαμένα και πρόκειται για πολύ κακό ποίημα.
Δεν θα σχολιάσω το επόμενο που, παρά την ασυναρτησία του (και τη χοντρή λογική του), βρίσκει θέση σε πολλές Ανθολογίες:
Κλαίω τις θύμησες / σαν το κοράκι / σαν το Κοράνι / σαν το κοράλλι // κι ειμ΄ ο Μινώταυρος / μες στο σεντούκι / μες στο σεντόνι, μες στο σεντέφι. //
Το επόμενο απόσπασμα είναι από το 1953.
Εκείνοι που είδαν την αυγή μες απ’ την πάχνη του θανάτου / ή μες στην άγρια μοναξιά κάτω από’ τ’ άστρα, / νιώσανε πάνω τους μαβιά μεγάλα / τα μάτια της ολόκληρης καταστροφής. /
Πώς είναι και σε τί συνίσταται “η πάχνη του θανάτου”; Πώς είναι μαβιά και μεγάλα τα μάτια της καταστροφής που τα νιώθεις πάνω σου;
Η σκοτεινότητα, το παράλογο που αφηνίασε στην πρακτική των ποιητών, η ασυναρτησία και ο ιδιωτικός συμβολισμός δείχνουν και τον γενικότερο εκφυλισμό του πολιτισμού μας! Αυτά θα εξεταστούν εκτενέστερα στο επόμενο.
