1. Κάθε θεωρία έχει μια δόση αλήθειας έστω κι αν η δόση είναι μικρή και η θεωρία δεν μένει στο προσκήνιο για πολύ. Στο προηγούμενο άρθρο είδαμε πως μερικοί σύγχρονοι στοχαστές θεωρούν τη γλώσσα ως μια εκτεταμένη δύναμη αποτελούμενη από νεκρές μεταφορές. Άλλοι, πήγαν ακόμα πιο πέρα εισάγοντας τρία πρόσθετα σχήματα – ειρωνεία, μετωνυμία και συνεκδοχή.
Η ειρωνεία αντιπαραθέτει την πραγματικότητα με κάποιο φαινόμενο με το οποίο ξεγελιέται ο άνθρωπος και οι προσδοκίες του διαψεύδονται με κωμικό ή τραγικό τρόπο. Η μετωνυμία (λέγεται και ‘υπαλλαγή’) χρησιμοποιεί ένα πράγμα αντί άλλο, όπως λέμε η πέννα αντί ο συγγραφέας. Η δε συνεκδοχή χρησιμοποιεί το μέρος ενός συνόλου για να υποδείξει το σύνολο, όπως δεσποινίς 18 Μαΐων, δηλ. 18 ετών.
Αναμφίβολα αυτά τα 4 σχήματα φέρνουν στο φως φυσικές σχέσεις, που αν δεν επισημανθούν με αυτούς τους γλωσσικούς τρόπους μένουν κρυμμένες. Αλλά η γλώσσα είναι πολύ μεγαλύτερη σε έκταση, πολύ πιο ευέλικτη και δημιουργική στη χρήση της και πολύ πιο ισχυρή και πολυσχιδής στη φύση της.
2. Πρώτα πρώτα γιατί να μείνουμε στα 4 σχήματα. Υπάρχουν κι άλλα: αναλογία ή παρομοίωση (όπως όταν μορφές, ουσίες, πράξεις κλπ συγκρίνονται), προσωποποίηση (όπως όταν κάτι μη ανθρώπινο παρουσιάζεται με ανθρώπινες ιδιότητες) και υπερβολή (όπως όταν πει κάποιος ‘θα σ’ αγαπώ ακόμα κι αφού σβήσει ο ήλιος!’), ανακολουθία (όπως όταν υπάρχει αντίφαση ή απουσία φανερής λογικής σύνδεσης), πρωθύστερο (όπως όταν μπαίνει πρώτο κάτι που θα έπρεπε να είναι ύστερο).
3. Από όλα αυτά η προσωποποίηση ξεχωρίζει. Αυτή σίγουρα φανερώνει σχέσεις κρυφές και μάλιστα ιδιότητες ανθρώπινες σε μη ανθρώπινα φαινόμενα.
Στων Ψαρών την ολόμαυρη ράχη/ περπατώντας η δόξα μονάχη/
μελετά τα λαμπρά παλικάρια …
Η δόξα είναι αφηρημένο φαινόμενο, μια ιδιότητα που αποδίδεται σε ανθρώπους για τον ηρωισμό, τον πατριωτισμό, την αγαθοεργία, τη σοφία και παρόμοια. Μα εδώ ο ποιητής την παρουσιάζει ως γυναίκα (στις δύο πρώτες γραμμές θα μπορούσε να είναι μια κοπέλα με το όνομα ‘Δόξα’) που εξετάζει τα ‘λαμπρά παλικάρια’ που έπεσαν ηρωικά, πολεμώντας, όπως ξέρουμε από την ιστορία, πολεμώντας τον υπεράριθμο εχθρό.
Αλλά γιατί γυναίκα;… Ναι, πάντα έτσι σκέφτονταν οι άνθρωποι τη δόξα μια και η λέξη είναι γένους θηλυκού.
Μα υπάρχουν και λεπτότερες υπόνοιες. Η γυναίκα όπως ο ηρωισμός λάμπει, και ας μην έχει μεγάλη ομορφιά, φτάνει να έχει πνεύμα και παρουσία. Όπως η δόξα στολίζει τον άνθρωπο, έτσι και η γυναίκα μπορεί να είναι μεγάλο στολίδι για το σπίτι και την οικογένεια. Και όπως η δόξα μένει με τον άνθρωπό της, έτσι και η γυναίκα μένει (αφοσιωμένη, πιστή) με τον άντρα, τα παιδιά, την οικογένειά της.
Είμαι άραγε υπερβολικός;… Ίσως. Μα οι υπόνοιες αυτές υπάρχουν εδώ στις λέξεις που χρησιμοποιούνται και δεν πρέπει να αγνοηθούν.
4. Γελάς και συ στα λούλουδα χάσμα του βράχου μαύρο…
Είναι ένας μεμονωμένος στοίχος από το ‘Ο Πόρφυρας’ του Σολωμού. Εδώ ο ποιητής προσωποποιεί τον βράχο με τη μεταφορά ‘γελάς’ υπονοώντας πως το μαύρο χάσμα είναι (σαν) στόμα. Υπάρχει, λέει ο υπαινιγμός, ζωντάνια και χαρά ακόμα και στον άψυχο και σκληρό βράχο (που μοιάζει να) γελά στα λουλούδια.
Λίγο πιο κάτω γράφει πάλι –
Ελπίδα το(υ έ)δεσες το νου μ’ όλα τα μάγια πο(υ έ)χεις.
Εδώ η ‘ελπίδα’ προσωποποιείται σε μάγισσα και ο νέος άντρας ξεγελιέται με τον νου του δεμένο από τα μάγια της: απολαμβάνει τον όμορφο κόσμο γύρω του μη γνωρίζοντας πως σε λίγο, αφού πέσει στη θάλασσα, θα τον σπαράξει ένας καρχαρίας. Συχνά μας ξεγελά η ελπίδα. Κι εδώ υπόνοιες αναπόδραστες.
5. Η αντίληψη πως η γλώσσα αποτελείται από νεκρές μεταφορές που ξαναγίνονται φρέσκιες μεταφορές ή άλλα σχήματα είναι φυσικά λανθασμένη και προβάλλεται από λογίους που δεν έχουν μελετήσει σε βάθος τη γλώσσα.
Ακόμα και μια επιπόλαιη εξέταση δείχνει πως εκτός από ρήματα, ονόματα κι επίθετα σχεδόν όλες οι γλώσσες έχουν άρθρα, αντωνυμίες, προθέσεις και μόρια που δεν μπορούν να υπαχθούν σε μεταφορές ή άλλα σχήματα. Π.χ. έξω, προς, το, δύο κλπ.
Οι γλώσσες αλλάζουν με την πάροδο του χρόνου και με αλλαγές συνθηκών – πολιτικών, οικονομικών, ιδεολογικών, επιστημονικών κλπ. Μπορεί όλες να κατάγονται από μια γλώσσα που μιλιόταν πριν από πολλές χιλιάδες έτη.
Η Σανσκριτική, που είναι αρχαιότατη γλώσσα, έχει το στοιχείο των λεκτικών σπερμάτων (ή βασικών ριζών) dhᾱtu από τα οποία παράγονται ρήματα, ονόματα, επίθετα κι επιρρήματα. Και άλλες γλώσσες (πχ. η Εβραϊκή) έχουν αυτό το στοιχείο, αλλά όχι σε τέτοια έκταση και με τόση καθαρότητα όσο η Σανσκριτική.
Αυτό δίνει μια πολύ διαφορετική διάσταση στη γλώσσα. Μα θα πρέπει να το αφήσουμε για μελλοντική μελέτη.
