Ο μεγάλος καταλύτης για την αναζωπύρωση της μελέτης Αρχαιοελληνικών στην Ευρώπη, ήταν η πτώση της Κωνσταντινούπολης, Μάιος 1453. Τότε μετανάστευσαν πολλοί λόγιοι στη Δύση, κυρίως στην Ιταλία – Ρώμη, Φλωρεντία, Μιλάνο – φέρνοντας τις γνώσεις τους μα και πολλά χειρόγραφα με κείμενα των φιλοσόφων, λογοτεχνών, επιστημόνων της αρχαιότητας. Ο ελληνισμός ήταν μια από τις μεγάλες επιδράσεις στην ανάπτυξη του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Άλλη ήταν ο Χριστιανισμός με την ιουδαϊκή παράδοση μα και μια δόση ελληνικής φιλοσοφίας τόσο από τον Πλάτωνα όσο και τον Αριστοτέλη και τους στωικούς. Ένας τρίτος παράγων ήταν η ζωτική ενέργεια των ινδοευρωπαϊκών φύλων – πολλά από τα οποία θεωρούνταν “βάρβαροι” (Γερμανοί, Κέλτες, Φράγκοι) μα είχαν τους δικούς τους κώδικες νόμων.
Εκατοντάδες λόγιοι ξεχύθηκαν στις ιταλικές πόλεις, όπως ο Μιχαήλ Χρυσολωράς (στο Πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας και μετά στην Πάβια), ο Ανδρέας Χρυσοβέργης στη Ρώμη, ο Ιωσήφ Φιλάγρης στο Μιλάνο, οι Βησσαρίων και Αργυρόπουλος και πολλοί άλλοι. Υπήρξαν και μερικοί “Αριστοτελικοί”, όπως ο Θ. Γαζής στη Φερράρα και Ρώμη, ο Γεώργιος Τραπεζούντιος στη Βενετία και ο Κάλλιστος στη Φλωρεντία.
Συλλέκτες χειρογράφων και μεταφραστές ήταν ο Νικολό Νικόλι, οι Στρότσι, Βερτζιέρο, Ντα Βερόνα και Μπρατσιολίνι. Σπουδαιότεροι μεταφραστές ήταν ο Μαρσίλιο Φιτσίνο, που με τη γενναιόδωρη χορηγία και καθοδήγηση του Κόζιμο ντε Μέντιτσι ίδρυσε την Πλατωνική Ακαδημία, και ο Λεονάρντο Μπρούνι νωρίτερα: αυτός μετέφρασε Δημοσθένη, Πλάτωνα, Ξενοφώντα και Αριστοτέλη. Ο Μπρούνι, ως Καγκελάριος της Φλωρεντικής Σινιορίας, υποδέχτηκε σε άπταιστα ελληνικά το 1439 τους Έλληνες επίσημους – Πλήθωνα, Σχολάριο, Βησσαρίωνα κ.α. – στην αντιπροσωπία που είχε στείλει ο αυτοκράτορας για να διαπραγματευθούν την ενότητα της Ρωμαιοκαθολικής και της Ελληνορθόδοξης Εκκλησίας.
Σημαντικός παράγοντας που συνέβαλε στην εξάπλωση των ελληνικών μελετών και στην προώθηση της Αναγέννησης ήταν η ανάπτυξη της τυπογραφικής τέχνης χάρη στον Ιωάννη Γουτεμβέργιο (1398-1468) που δημοσίευσε τα πρώτα “βιβλία” το 1454. Την επόμενη δεκαετία οι Fust και Schaffer έκαναν αρκετές βελτιώσεις και η τυπογραφία πέρασε και στην Ιταλία, όπου το 1464 στήθηκε το πρώτο τυπογραφείο υπό την προστασία των Βενεδικτίνων μοναχών στο Subiaco. Στο τέλος του 15ου αιώνα υπήρχαν τυπογραφεία σε 73 ιταλικές πόλεις, κυρίως όμως στη Βενετία, και πάνω από 100 ξεχωριστές τυπογραφικές επιχειρήσεις. Εκεί εργάστηκε ο διάσημος Aldo Manuzio (ή Λατινικά, Aldus Manutius) και μερικοί Έλληνες όπως ο Καλλέργης και ο Βλαστός. Έτσι εξαπλώθηκαν σε όλη την Ευρώπη οι μεταφράσεις των αρχαίων Ελλήνων.
Αλλά πρέπει να σημειώσουμε πως, πολύ νωρίτερα, γύρω στο 1130, ο Μωυσής του Μπέργκαμο, ο Ιάκωβος της Βενετίας και ο Βουργούνδιος της Πίζας έκαναν μεταφράσεις Ελλήνων και Βυζαντινών. Την ίδια περίπου εποχή ο πρύτανης Βερνάρδος στη Σχολή της Chartres (Γαλλία) δίδασκε Πλάτωνα με γνώσεις που είχαν έρθει από τους Άραβες (κυρίως Αβικέννα και Αβερρόη) και από ελληνικά κέντρα στη Σικελία. Στον 13ο αιώνα ο Άγγλος φραγκισκανός μοναχός Roger Bacon έγραψε μια γραμματική της Ελληνικής στην Οξφόρδη. Στα μισά του 14ου αιώνα υπήρχαν στη βόρεια Ιταλία δύο ελληνιστές, οι Βαρλαάμ και Πιλάτος, που συνδέονταν με τον Πετράρχη και τον Βοκκάκιο, οι οποίοι έδιναν σχήμα στη νεότερη Ιταλική.
Ας θυμόμαστε, επίσης, πως το αρχαιοελληνικό πνεύμα ήταν εμφυτευμένο στη σύνολη λατινική κληρονομιά, με τον Πλάτωνα στον Κικέρωνα, τους Στωικούς στον Σενέκα και Μάρκο Αυρήλιο και τον Αριστοτέλη στον Βοήθιο (6ος αιώνας) και πολλούς άλλους.
