1. Έχω γράψει σε προηγούμενα άρθρα πως στον Πλατωνικό Διάλογο Φαίδρος, στα αρχικά του τμήματα, ο Σωκράτης λέει πως δεν γνωρίζει και θα ήθελε να μάθει κατά πόσο είναι ον θεϊκό ή κάποιο τέρας, γι’ αυτό πρέπει κανείς να επιδίδεται στην αυτοεξέταση και να μην ζήσει τη ζωή του δίχως αυτήν.
Πολλοί μεταγενέστεροι φιλόσοφοι ασχολήθηκαν, άλλος βαθιά κι άλλος επιφανειακά, με το θέμα. Ο Ψαλμός 8.4: Κύριε, τι είναι ο άνθρωπος και τον έχεις στον νου σου, ή ο υιός του ανθρώπου και τον επισκέπτεσαι;… Καθυπόταξες τα πάντα κάτω από τα πόδια του.» Τι είναι ο άνθρωπος;…
Πολλοί σύγχρονοι έχουν γράψει για «πλειονότητα εαυτών». Ας κοιτάξουμε αυτήν την άποψη και σε παλαιότερους στοχαστές.
2. Ένας φιλόσοφος ήταν ο Συνέσιος Κυρηναίος (περ.374-414 κε), που, ως γόνος εύρωστης οικογένειας στις Βαλάγρες (Κυρηναϊκής), πήγε στην Αλεξάνδρεια και μελέτησε στη Νεοπλατωνική σχολή της Υπατίας. Κάπου εκεί (ή αργότερα στην Αθήνα ή στην Κωνσταντινούπολη, 395-402) ασπάστηκε τον Χριστιανισμό, χωρίς να εγκαταλείψει τον Νεοπλατωνισμό του (διατηρώντας τις βασικές ιδέες του: προΰπαρξη ψυχής, αλληγορική ανάσταση πνεύματος, αιωνιότητα και αναγέννηση κόσμου: αιρέσεις!). Έγινε ωστόσο επίσκοπος. Γράφει για τον άνθρωπο:
‘Είναι πλάσμα όχι με ενιαία δομή… μα με πολλές ιδιότητες ανάμικτες και πολλές χωριστές φωνές. Είμαστε – [σαν] ένα τερατώδες ζώο, πιο παράξενο από την [επτακέφαλη] Ύδρα και με περισσότερα κεφάλια. Δεν είναι το ίδιο μέρος της φύσης μας που σκέφτεται κι επιθυμεί· που νιώθει πόνο ή οργή, φόβο ή ευχαρίστηση. Βλέπουμε πως υπάρχει επίσης θηλυκό και αρσενικό στοιχείο, θάρρος μα και δειλία. Υπάρχουν πολλές αντιθέσεις μέσα μας και μια μεσολαβούσα δύναμη που τα εκφράζει – ο Νους’ (Επειδή δεν βρήκα το ελληνικό πρωτότυπο, μεταφράζω από μια αγγλική παρουσίαση του Augustine Fitzgerald: ‘Synesius on Kingship’ Τόμος Α΄, σ 118, The Essays & Hymns of Synesius of Cyrene, Oxford Univ. Press 1930).
3. Ο Πλούταρχος (45-120 κε) επίσης, 300 έτη νωρίτερα στο Περί του Ει εν Δελφοίς στη συλλογή Ηθικά, αναφέρει την ίδια διαπίστωση πως ‘κάθε άνθρωπος αποτελείται ψυχικά από 10.000 καταστάσεις, διαφορετικές, ένα άθροισμα πομπώδους ανάμικτου όχλου’ (ημών έκαστος εκ μυρίων διαφορών εν πάθεσι γινομένων άθροισμα παντοδαπόν και πανηγυρικώς μεμιγμένον).
Επειδή δεν έχει εσωτερική ενότητα, είναι σαν να μην υπάρχει, λέει ο Πλούταρχος. Δεν μπορεί να υπάρχει στο παρόν, δεν μπορεί να νιώσει το παρόν. ‘Το παρόν συμπιέζεται στο μέλλον ή στο παρελθόν καθώς προσπαθούμε να εστιάσουμε σε ένα σημείο που κινείται προς δεξιά ή αριστερά.
Ο Εμπεδοκλής επίσης επισήμανε αυτήν την πολλαπλότητα διαφορετικών εαυτών ή ‘εγώ’ στον ψυχισμό μας: ‘Με τη γη μας συνδεόμαστε με τη γη· με το ύδωρ μας με το ύδωρ· με το πυρ μας με το πυρ· με τον αέρα μας με τον αέρα· με τον έρωτά μας με τον έρωτα· με το μίσος μας με το μίσος’.
4. Υπήρξαν και άλλοι. Όμως ο Πλάτων δίνει επίσης, όχι μόνο την εσωτερική διαίρεση, μα και την εναρμόνιση (κάτι που στον Ηράκλειτο αναφέρεται, μα δεν επεξηγείται).
Στην Πολιτεία γράφει εκτενώς για τα ‘τρία εν τη ψυχή γένη’ – το λογικό, το θυμικό και το επιθυμητικό (ή άλογο). Σε ορισμένους υπερισχύει το ένα, σε άλλους το άλλο και τρίτους το τρίτο: έτσι ορισμένοι είναι λογικοί ή διανοούμενοι, άλλοι συναισθηματικοί και άλλοι δραστήριοι τύποι. Μα ακόμα και στον ίδιο τον άνθρωπο, κάποτε θα υπερισχύσει η μια πλευρά, άλλοτε η άλλη. Γι’ αυτό οι άνθρωποι φαίνονται να συμπεριφέρονται αντιφατικά.
Αλλά, γράφει ο Πλάτων, ένας μπορεί μέσω φιλοσοφικής μελέτης να αναπτύξει εξίσου και τις τρεις απόψεις της ψυχής. Τότε γίνεται δίκαιος άνθρωπος. Και μόνο τότε, όταν ικανός αριθμός πολιτών αναπτυχθούν ομοιόμορφα και γίνουν δίκαιοι, θα επικρατήσει στην Πολιτεία η Δικαιοσύνη.
