Έχω στο παρελθόν εξετάσει ξεχωριστά σε διάφορα άρθρα τους μεγάλους αυτούς φιλοσόφους. Σήμερα τους εξετάζω μαζί τονίζοντας τις κύριες διαφορές τους. Αλλά ας μην ξεχνούμε πως συμφωνούσαν για τη σπουδαιότητα της αλήθειας και αρετής ως πρακτικό τρόπο καθημερινής ζωής. Και τα όσα είχαν κοινά είναι εξίσου σπουδαία. Μια καλή και σύντομη και εικονογραφημένη προσέγγιση είναι μέσω του πίνακα Scuola di Atene «Σχολή της Αθήνας». Ο πίνακας είναι του Ραφαήλου (1483-1520) και ζωγραφίστηκε στη μεγάλη Stanza della Segnatura στο Βατικανό μεταξύ 1509-1511. Στη φωτογραφία ο πίνακας του Ραφήλου είναι δεξιά μας.
Και κάτω η πασίγνωστη «Σχολή της Αθήνας»: οι 2 κεντρικές φιγούρες είναι οι Πλάτων (με κόκκινο) και ο Αριστοτέλης (με γκρι-μπλε).
Υπάρχουν και άλλα πρόσωπα από το φιλοσοφικό στερέωμα της Αρχαίας Ελλάδας: κάτω δεξιά η φιγούρα με τον καφέ χιτώνα που σκύβει κρατώντας έναν διαβήτη είναι ο Ευκλείδης. Κάτω αριστερά αυτός που κάθεται με τα λευκά και διαβάζει ένα βιβλίο είναι ο Πυθαγόρας και από πάνω του σκύβει ο Άραβας Αβερρόης ενώ μπροστά του είναι ο Παρμενίδης. Και στα σκαλοπάτια με το γαλάζιο είναι ο κυνικός Διογένης κ.λπ.
Πάνω αριστερά, στα δεξιά του Πλάτωνα στέκεται ο Σωκράτης, φαλακρός στον πρασινωπό του χιτώνα: κάτι δείχνει με τα δάχτυλα των δυο χεριών του στον Αισχίνη κι έτσι θυμίζει τη σκηνή όπου ο γηραιός φιλόσοφος στον διάλογο Μένων με κατάλληλη καθοδήγηση ερωτήσεων κάνει έναν δούλο να βρει την απόδειξη του πυθαγόρειου θεωρήματος (=το τετράγωνο της υποτείνουσας σε ένα ορθογώνιο τρίγωνο ισούται με το άθροισμα των τετραγώνων των δύο άλλων πλευρών). Κι έτσι καταδεικνύει πως η γνώση είναι έμφυτη ανάμνηση που αναδύεται την κατάλληλη ώρα με κατάλληλο έναυσμα. Η αρετή ομοίως. Έτσι αποδεικνύει επίσης πως η ψυχή είναι αθάνατη και περνά μέσα από ποικίλες ενσωματώσεις. Ο ίδιος «δεν γνώριζε τίποτα», μα αυτές τις ιδέες έδειχναν τα λογικά συμπεράσματα των συζητήσεων του. Και λειτουργούσε σαν αλογόμυγα στο νωθρό σώμα της Πολιτείας για να αφυπνιστούν οι πολίτες.
Οι δυο κεντρικές φιγούρες απεικονίζουν είπαμε τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Προσέξτε πρώτα πως ο Πλάτων θυμίζει έντονα τον Λεονάρντο Ντα Βίντσι, δάσκαλο του ίδιου του Ραφαήλου. Μετά προσέξτε τις αντιθέσεις. Ο Πλάτων πατά στη γη με τις μύτες των γυμνών ποδιών του και δείχνει με το σηκωμένο χέρι του ψηλά προς τον ουρανό, πέρα από τον γήινο υλικό κόσμο και κρατά τον Τίμαιο. Ο Αριστοτέλης πατά σταθερά στη γη, δείχνει μπροστά του (οριζόντια) τα φαινόμενα του υλικού κόσμου που χρειάζονται παρατήρηση, έρευνα, ανάλυση, μελέτη, και κρατά τα Ηθικά του όπου διδάσκει πως ο άνθρωπος/πολίτης πρέπει να μετέχει στα πολιτειακά κοινά.
Βέβαια, και ο Πλάτων, στον οποίον ο Αριστοτέλης μαθήτευσε κοντά 20 έτη, δίδασκε πως ο πολίτης πρέπει να μετέχει στα κοινά, μα να μην ξεχνά πως ο προορισμός του είναι να ανακαλύψει τον θεϊκό Εαυτό του.
Για τον Πλάτωνα η πραγματικότητα δεν είναι τα φαινόμενα και πράγματα του υλικού κόσμου που αλλάζουν ακατάπαυστα καθώς ακμάζουν και παρακμάζουν, μα τα αμετάβλητα «είδη» (=ιδέες ή μορφές) στον ανώτερο, λεπτότερο κόσμο της νόησης. Οι αισθήσεις μας δείχνουν μόνο τις ατελείς, χοντρές αντανακλάσεις ή εκδηλώσεις εκείνων των αιώνιων ιδεών ή μορφών, τις οποίες ο άνθρωπος γνωρίζει αφού είναι εγγεγραμμένες στη φύση του και κατά καιρούς, ανάλογα με το επίπεδο της οντότητας και κατανόησής του εμπνέεται από αυτές. Ο σκοπός της φιλοσοφίας είναι να διδάξει τον άνθρωπο εκείνα όλα τα στοιχεία της πραγματικότητας, να ξεπεράσει την άγνοιά του και προσκόλληση στα υλικά φαινόμενα του κόσμου, να γνωρίσει τον αληθινό εαυτό του και έτσι να φθάσει τη «θέωση» – δηλαδή να μετέχει σε και να υπερβεί το επίπεδο των θεών στην αστρική ζώνη της αθανασίας.
Αυτά διδάσκει στον Τίμαιο, γι’ αυτό κρατά το βιβλίο και κοιτά σταθερά τον Αριστοτέλη – ο οποίος ανταποδίδει τη σταθερή ματιά.
Για τον Αριστοτέλη αληθινή γνώση είναι η έρευνα και μελέτη του υλικού περιβάλλοντος που έχει τόση, σχεδόν απεριόριστη, ποικιλία μα και τάξη. Ο αριστοτελικός φιλόσοφος παρατηρεί τα υλικά φαινόμενα, τα αναλύει και τα κατηγοριοποιεί σύμφωνα με τα φυσικά τους στοιχεία και με αυστηρή λογική διαδικασία. Δεν στρέφεται προς το υπερφυσικό για να χαθεί σε αυτό παραγνωρίζοντας τη συμμετοχή του στον κόσμο και στην κοινωνία. Γι’ αυτό κρατά τα Ηθικά του όπου τονίζεται η αρετή και το Μέσον, δηλ. όχι μείωση, όχι υπερβολή. Ο γενναίος δεν είναι ούτε δειλός ή άτολμος ούτε υπερβολικά, παράλογα τολμηρός. Ο γνωστικός πολίτης πρέπει να κατέχει όχι μόνο την αρετή μα και την πρακτική τέχνη του ευ ζην μένοντας πάντα με τον μέσο όρο – ούτε αγραμματοσύνη ούτε υπερβολική πληροφόρηση και θεωρία ή αφαίρεση.
Αυτές είναι μερικές κύριες διαφορές μεταξύ των μεγάλων μας φιλοσόφων. Μα, όπως είπα στην αρχή, συμφωνούν σε πολλά άλλα σημεία.
Επίσης θα μπορούσαμε να εξετάσουμε την τέχνη του Ραφαήλου που, μαζί με τον Ντα Βίντσι και τον Μιχαήλ Άγγελο, αποτελούν το πρώτο, μεγάλο τρίο της υψηλής Αναγέννησης στον 15ο αιώνα κ.ε. [Για τη μελέτη αυτή, αφήνω εκτός, τον beato (μακάριο, ευλογημένο) Fra Angelico και τα αξιοθαύμαστα έργα του στη Μονή Σαν Μάρκο κυρίως, στη Φλωρεντία.]
Μα αυτό είναι διαφορετικό θέμα.
