Μετά τον θάνατο, σύμφωνα με τη φιλοσοφία Βεδάντα, ο άνθρωπος λυτρώνεται καθώς ο Εαυτός ενώνεται οριστικά με την Πρωτουσία, Πρωταρχή και Πρωταιτία του σύμπαντος, ή μετενσωματώνεται και διάγει μια νέα ζωή – ως τον επόμενο θάνατο. Ή έτσι φαίνεται σε όσους δεν έχουν συνειδητοποιήσει τον αληθινό Εαυτό που είναι ίδιος με τον Εαυτό του σύμπαντος και η μόνη πραγματικότητα.
Ο K.H. Potter συνοψίζει τη μεταθανάτια πορεία έχοντας εξετάσει τα σχετικά κείμενα στο The Karma Theory… (άρθρο στο Karma and Rebirth της W.D. O’Flaherty, Berkeley 1980).
Όπως ο κύκλος του ημερονυκτίου επαναλαμβάνεται με τη δράση στον κόσμο της καθημερινότητας έτσι επαναλαμβάνεται και ο κύκλος των ενσωματώσεων στον υλικό κόσμο. Οι Ουπανισάδες, που είναι τα βασικά κείμενα (μαζί με τα σχόλια του Ādi Śaṅkara σ’ αυτές, στο Brahmasūtra και Bhagavad Gītā) για το σύστημα Βεδάντα, διαφέρουν σε μερικές λεπτομέρειες, μα γενικά συμφωνούν στην κύρια διαδρομή.
1. Ο ετοιμοθάνατος παύει να μιλάει και βυθίζεται σε κώμα καθώς η λειτουργία της ομιλίας συγχωνεύεται στο μυαλό, στη δύναμη νόησης. Όλες οι άλλες λειτουργίες, αισθητήριες (ακοή κλπ.) και κινητικές (χειρισμός κλπ.) επίσης συγχωνεύονται.
2. Το μυαλό (manas: κοινή κατώτερη διάνοια) συγχωνεύεται στη ζωτική ενέργεια (prāṇa). Ο ετοιμοθάνατος αναπνέει, μα οι αισθήσεις και ο νους δεν λειτουργούν.
3. Η ζωτικότητα έχοντας απορροφήσει το μυαλό, συνενώνεται με τον ατομικό εαυτό (jīva τζίβα) που περιβάλλεται από τη δύναμη της επίγνωσης/συνειδησίας του και τα εντυπώματα των κινήτρων των πράξεων (karma) και την κυρίαρχη επιθυμία του, που διαμορφώθηκε βαθμιαία από τη γνώση και τη συμπεριφορά του στην παρούσα ενσωμάτωση.
4. Τώρα ο τζίβα περνά στον οικουμενικό λεπτό κόσμο όπου το λεπτό σώμα (sūkṣmaśarīra) τον περιβάλλει – όπως έκανε το υλικό κορμί νωρίτερα.
5. Όλα αυτά τα στοιχεία, ο τζίβα κ.λπ., μαζεύονται στην «καρδιά» του λεπτού σώματος. Εδώ η συνειδησία του κυβερνιέται από το συσσωρευμένο κάρμα της παρελθοντική ζωής του. Τη στιγμή που τελειώνει η ζωή με την τελευταία ανάσα, η κυρίαρχη επιθυμία (η κύρια vāsanā όπως αλλιώς ονομάζεται) αποφασίζει την κατεύθυνση που το λεπτό σώμα με τον τζίβα, θα’ακολουθήσει (καθώς αφήνει την «καρδιά») και τη νέα μορφή όπου θα ενσωματωθεί.
6. Η «καρδιά» είναι το αιτιακό σώμα. Ο τζίβα το αφήνει και αυτό μέσω μιας ή άλλης διαδρομής.
7. Μετά περνά στον κόσμο της σελήνης, όπως λέγεται, και από εκεί επιστρέφει στον κόσμο της γης κι ενσωματώνεται.
Η Συνειδησία υπάρχει όλη την ώρα. Υπάρχει μια ακόμα λεπτομέρεια όμως που αξίζει να αναφερθεί (την οποία ο Potter παραγνωρίζει).
Ο τζίβα ενσωματώνεται ξανά σε υλικό σώμα και αυτή η επαφή περιορίζει τη μνημοσύνη του. Ωστόσο πριν την ενσάρκωση δίνει μια υπόσχεση: –
Θα θυμάται τον Ύψιστο Εαυτό στη νέα του ενσωμάτωση, θα ακολουθεί τους νόμους της Φύσης και θα εργαστεί ώστε να γυρίσει στον Ύψιστο Εαυτό (Παραμάτμαν) που είναι η πηγή προέλευσής του.
