1. Στο Μονιστικό Βεδάντα (advaita) ο Śaṅkara αναγνωρίζει έξι τέτοια μέσα – δηλαδή τρόπους που αποκτούμε γνώση/πληροφόρηση (= pramāṇa).
α) pratyakṣa. Γνωρίζουμε άμεσα μέσω των αισθητηρίων λειτουργιών (πέντε αισθήσεις – όραση κλπ.).
β) anumāna. Με δεδομένα εξασφαλισμένα μέσω των πέντε αισθήσεων (δηλαδή μέσω pratyakṣa) αποκτούμε περισσότερη γνώση επαγωγικού συλλογισμού (λογικής διαδικασίας): “μόνο με φως βλέπουμε” (βλ. και §2).
γ) upamāna. Κάνουμε σύγκριση, πάλι με τη βοήθεια δεδομένων που έχουμε από τα δύο πρώτα, ή/και σκεφτόμαστε με αναλογίες ή παρομοιώσεις.
δ) śabda (ή āgama). Λεκτική μαρτυρία από Γραφές (ή κάτι ανάλογο).
ε) arthāpαtti. Κάνουμε μια εικασία ή θεωρία/υπόθεση.
ζ) anupalabdhi. Γνωρίζουμε κάτι (αρνητικά) λόγω μη-αντίληψης, λόγω απουσίας τεκμηρίου (γεγονότος, πλάσματος, φαινόμενου): μετά τη δύση ο ήλιος δεν φαίνεται.
Υπήρχαν διαφορετικές απόψεις την εποχή εκείνη. Άλλα συστήματα ήθελαν τρία μέσα, αλλά τέσσερα, άλλα κανένα (Βουδιστές της σχολής Prāsaṅgika Madhyamaka). Το σύστημα Pūrvamīmāṇsā δεχόταν και τα έξι. Αργότερα ο Rāmānuja του Viśiṣṭa-advaita (γύρω στο 1100 ΚΕ) δεχόταν μόνο τρία – pratyakṣa, anumāna και āgama.
2. Το δεύτερο, anumāna είναι η κοινή, παραδοσιακή λογική διαδικασία που στη Δύση η διατυπώθηκε άριστα από τον Αριστοτέλη στα Αναλυτικά του.
Στην Ινδία το σύστημα Nyāya (= Γνωσιολογία) είχε διατυπώσει όμοια λογική ανάλυση με μια πρόσθετη βαθμίδα στο συλλογισμό.
α) Στον λόφο υπάρχει φωτιά (Θέμα, πρόταση).
β) Στον λόφο υπάρχει καπνός (Αιτία, εξήγηση).
γ) Ό,τι έχει καπνό έχει φωτιά, όπως ένας φούρνος όχι μια λίμνη. (Αρχή και παράδειγμα ενδεικτικό).
δ) Αφού ο λόφος έχει καπνό (Εφαρμογή),
ε) επομένως ο λόφος έχει φωτιά (Συμπέρασμα).
Ο Ινδικός συλλογισμός δεν αφήνει κανένα κενό. Και ο Σάνκαρα υιοθετεί πλήρως αυτήν τη συλλογιστική διαδικασία.
Επίσης πρέπει να διευκρινιστεί πως όταν αναφέρεται στους Βέδες ή τις Γραφές, ο Σάνκαρα, παρότι αναφέρεται ή παραπέμπει κάποτε σε ύμνους του Ṛgveda ή άλλα Βεδικά κείμενα, συνήθως εννοεί τις Ουπανισάδες. Διότι μόνο οι Ουπανισάδες πραγματεύονται σ’ έκταση και με λεπτομέρεια το θέμα του Εαυτού ātman και του brahman ως Πνεύμα Aπόλυτο. Γι’ αυτό έγραψε εκτενή σχόλια σε 10 Κύριες Ουπανισάδες και παραπέμπει σε μερικές ακόμα.
3. Αυτός ο φιλόσοφος δάσκαλος λέει ότι τελικά την ύψιστη αυθεντία την έχει το προσωπικό βίωμα, η άμεση εμπειρία. Και το τονίζει λέγοντας πως ακόμα και αν όλες οι Γραφές, όλα τα ιερά κείμενα υψίστης αυθεντίας γράφουν πως η φωτιά δεν καίει, θα πρέπει ν’ απορριφθούν διότι pratyakṣa, η άμεση εμπειρία, μας λέει αναμφίβολα παντού και πάντοτε πως η φωτιά καίει – κι έτσι τ’ άλλα πρέπει να απορριφτούν.
Από την άλλη όμως δεν μπορούμε στην κατάσταση άγνοιας που βρισκόμαστε να γνωρίζουμε το brahman, όπως ορίζει το Brahmasūtra του Bādarāyaṇa (1: atha-ato brahma-jijñāsā. “τώρα, από εδώ κι έπειτα [εξετάζεται] η επιθυμία-για-γνώση του Μπράχμαν”).
Βέβαια, συμφωνούμε πως “Ναι, θεωρητικά, μπορεί να είμαι ο Άτμαν και αυτός να είναι ίδια ουσία και δύναμη με το Απόλυτο Μπράχμαν. Μα δεν το γνωρίζουμε πραγματικά στην εμπειρία μας.” Από την άλλη, όμως, το oν στο νου μας ή πιο πέρα, που εκφράζει αυτή τη σκέψη (ότι δηλ. δεν γνωρίζουμε τον Εαυτό), εκείνο είσαι! Εκείνο είναι ο Άτμαν, ο Εαυτός. (Σχόλια στο Brahmasūtra 1.1.4 ). Αλλά, πολύ σωστά, στην κατάσταση άγνοιας που βρισκόμαστε ως επί το πλείστον δεν γνωρίζουμε κάτι περισσότερο για τον Άτμαν που είναι Μπράχμαν.
4. Βοήθεια μας δίνουν οι Ουπανισάδες που μιλούν ενδελεχώς για το Μπράχμαν. Αυτές τις Ουπανισάδες, (Γραφές śāstra, Βέδες, śruti = άκουσμα σε βαθύ διαλογισμό) τις “εκπνέει (δίχως προσπάθεια) το ίδιο το Μπράχμαν” (σχόλιο στη Bṛhadārañyaka Ουπ. 2.4.10). Στη Muṇḍaka Ουπ (2.1) λέγεται – “Από το Μπράχμαν πηγάζουν οι Ύμνοι Ṛg, οι Ψαλμοί Sāma, οι Ρήσεις Yajur [δηλ. οι Βέδες], οι τελετουργίες Μύησης, Θυσίες και άλλες Τελετές”.
Έτσι αυτές οι Γραφές είναι μη-ανθρώπινης προέλευσης (a-pauruṣeya: Σχόλια στο Μπράχμασούτρα 1.1.3). Εδώ αναφέρεται η παντοδυναμία και παντογνωσία του Μπράχμαν.
Τι σημαίνει αυτή η μη-ανθρώπινη προέλευση; (a-pauruṣeyatvam);
Ένα οποιοδήποτε ον, άτομο, στον κόσμο έχει τη φύση του prakṛti ή svabhāva. Μα ένα είδος όπως ο άνθρωπος, ο σκύλος, το βόδι κλπ., έχουν την συλλογική κοινή φύση τους (μια ομάδα ιδιοτήτων) και αυτή λέγεται ākṛti.
Π.χ. η ākṛti του βοδιού είναι go. Αυτό δεν έχει σχέση με τη γνωστή μας γλωσσολογία. Από το Απόλυτο εκπνέεται ο ήχος go και μένει στην αιωνιότητα και οι άνθρωποι σε βαθύ διαλογισμό τον συλλαμβάνουν, αλλιώς ο ήχος εκείνος δεν ακούγεται. Έτσι παράγεται το όνομα, η μορφή και τα πλάσματα go και οι άνθρωποι κάποτε γνωρίζουν την ονομασία go – και τις ονομασίες για τα πάντα. Αυτή η θεώρηση επεξηγείται στα Σχόλια στο Μπράχμασούτρα 1.1.1 και στην Taittirīya Ουπανισάδα 2.3.1.
5. Στην Taittirīya Ουπ (σχόλιο στο 2.3.1) γράφει ο Σάνκαρα:
“Οι εκφράσεις mantras που λέγονται yajur είναι ίδιες με τη δίχως αρχή και τέλος κατανόηση του Eαυτού, τη συνειδησία του, και βασίζονται σε τροποποιήσεις του νου με πρόσθετες διαμορφώσεις του νου. Αλλιώς, αν ήταν παροδικές και όχι αιώνιες θα γίνονταν, όπως χρώματα, εξωτερικά αντικείμενα της συνειδησίας όχι ίδιες με εκείνη”.
Γι’ αυτό παραπέμπει στο Μπράχμασούτρα 1.1.3. που λέει śāstra-yonitvāt: [“Το Μπράχμαν είναι] η πηγή των Βεδών, Γραφών, Ουπανισάδων”.
Μα λόγω της ιδιομορφίας της σανσκριτικής το σούτρα σημαίνει επίσης: “Το Μπράχμαν αποκαλύπτεται από τα śāstra (Γραφές, Bέδες, Ουπανισάδες)”.
Έτσι στο 1.1.1, στα σχόλια του Σάνκαρα λέγεται: Ο Εαυτός είναι “nitya-śudha-buddha-mukta αιωνίως αγνός, ενσυνείδητος, ελεύθερος”! (Δύσκολο αρχικά να το συλλάβει ο αναζητητής. Όμως ο Σάνκαρα δεν διστάζει να βάλει την ιδέα στην εισαγωγή του!)
6. Μα χρειάζεται δάσκαλος για να εξηγήσει ορθά τις Ουπανισάδες, όπως κάνει ο ίδιος ο Σάνκαρα. Και το σύστημα advaita-vedānta ως μέσο διδαχής εκτελεί αυτήν τη λειτουργία – εφόσον διδάσκεται από κάποιον εκπαιδευμένο θεωρητικά μα, κυρίως, πρακτικά, που έχει προχωρήσει στη διάλυση περιορισμών και υπερεπιβολών (προσκολλήσεων, ταυτίσεων, πλήθους επιθυμιών, δυσάρεστων συναισθημάτων όπως οργή, φόβος, θλίψη κλπ. και συναισθηματισμού γενικά κλπ.). Η Chandogya Ουπ λέει (4.9.3 και 4.14.2) “Η γνώση που μαθαίνεται από δάσκαλο είναι η καλύτερη”.
Καλύτερος είναι κάποιος καλά εκπαιδευμένος πρακτικά (brahma-vid) δίχως πολλές θεωρητικές γνώσεις, παρά ένας καλός θεωρητικός δίχως την αναγκαία πρακτική εκπαίδευση κι εμπειρία. Ο Σάνκαρα το τονίζει αυτό σε πολλά σημεία στα σχολιαστικά κείμενά του, όπως έδειξα στο Φιλ973: Shankara και γνώση, §4.
Στη σύγχρονη εποχή μας υπάρχουν πολύ λίγοι κατάλληλοι. Υπάρχουν πάρα πολλοί με εκτεταμένες θεωρητικές πληροφορίες στα πανεπιστήμια, και πάρα πολλά βιβλία με ποικίλες ερμηνείες, μα λιγοστοί με πραγματική πρακτική εκπαίδευση κι εμπειρία.
