1. Τα αόρατα άτομα σμίγουν ή συνδυάζονται σε δυάδες, είπαμε στο προηγούμενο σημείωμα (§2) και μετά σε τρεις δυάδες σε ένα μορίδιο αντιληπτό πλέον. Αυτά πάλι σε μεγαλύτερα μόρια, που παράγουν τα τέσσερα ριζώματα γη, ύδωρ, πυρ και αέρα – και όλα γίνονται και υπάρχουν στο ενιαίο πεδίο του αιθέρα.
•Η γη έχει ως ιδιότητα την οσμή gandha. Είναι αιώνια μα τα προϊόντα της είναι παροδικά – αγγεία, κτίρια κλπ. Συνδέεται με τη μύτη και την όσφρηση ghrāṇa.
•Το ύδωρ έχει γλυκύτητα και συνδέεται με τη γλώσσα και τη γεύση rasaṇa.
•Το πυρ έχει φως και χρώμα και ζέστη και συνδέεται με τα μάτια και την όραση dṛṣṭi.
•Ο αέρας έχει υφή και κίνηση και συνδέεται με το δέρμα και την αφή sparśa.
•Όπως η γη και τα άλλα ριζώματα έχουν το αιώνιο και στα προϊόντα τους το παροδικό: οι κινήσεις του αέρα, τα χρώματα του φωτός, οι αλλαγές του νερού.
•Ο αιθέρας είναι παντοτινός κι ενιαίος με ιδιότητα τον ήχο. Συνδέεται με το αυτί και την ακοή śravaṇa.
Τα άτομα προχωρούν στον σχηματισμό των δυάδων κλπ. χάρη στην ώθηση από την Αόρατη Δύναμη adṛṣṭa – που καθοδηγείται από τον Θεό, προσθέτουν μεταγενέστεροι σχολιαστές.
2. Μερικοί λένε πως αυτό το σύστημα είναι υλιστικό και αθεϊστικό. Όντως η λέξη Θεός ή Κύριος, δεν αναφέρεται, όπως σε άλλα συστήματα.
Όμως αφού αναφέρεται ο ātman, αγνό πνεύμα, και αφού η δημιουργία καθοδηγείται από μια Νοημοσύνη πέρα από τον μηχανικό νόμο του Κάρμα που λειτουργεί ως Αόρατη δύναμη, το σύστημα δεν μπορεί να θεωρηθεί ουσιαστικά υλιστικό.
Το σούτρα 1.1.3 λέει: tad vacanād āmnāyasya prāmaṇyām. ‘Η Βεδική παράδοση έχει αυθεντία λόγω της διακήρυξης του/των’. Η λέξη tad, λένε μερικοί, υποδηλώνει τους σοφούς της παράδοσης. Και όντως είναι ορθό αυτό γραμματικά. Μα συγχρόνως κι εξίσου ορθά μπορεί να υποδηλώνει τον Κύριο. (Η ιδέα ξαναδιατυπώνεται στο 10.2.9). Και οι μεταγενέστεροι μεγάλοι δάσκαλοι και σχολιαστές του Vαιśeṣika δέχονται τον Θεό.
Τα άτομα, όπως είδαμε, δεν έχουν δική τους κίνηση. Αυτή η δύναμη τους δίδεται από το πνευματικό πεδίο. Έτσι ο Kaṇāda κάνει το υλικό επίπεδο εξαρτούμενο από το πνευματικό.
Στο σύστημα υπάρχουν εκτός από τα άπειρα άτομα και αμέτρητες ψυχές ātman. Υπάρχει και ο Υπέρτατος Εαυτός των πάντων paramātman, παντογνώστης, παντοδύναμος, πανταχού παρών, η ενεργός αιτία της δημιουργίας.
Ο Υπέρτατος δεν υπάγεται στον νόμο του Κάρμα, δεν δρα έτσι που να δημιουργεί ή όχι την ηθική αξιοσύνη του συστήματος και να ξαναγεννιέται: παραμένει αμετάβλητος.
3. Η ηθική του συστήματος Vaiśeṣika διδάσκει πως το ύψιστο αγαθό για τον άνθρωπο είναι η Λύτρωση στην οποία οδηγεί ο ενάρετος βίος dharma.
Η άγνοια προκαλεί αιχμαλωσία στον υλικό κόσμο και στη δράση. Τη λύτρωση τη φέρνει η γνώση. Η άγνοια λειτουργεί μέσω αρέσκειας και απέχθειας: κάνω αυτό που μου αρέσει και αποφεύγω αυτό που δεν μου αρέσει. Η γνώση επιβάλλει την ενάρετη ζωή που διακηρύσσουν οι Γραφές, δηλαδή καθήκοντα.
Αλλά πέρα και από την ενάρετη συμπεριφορά, η γνώση απαιτεί την εσωτερική κατάπαυση της δράσης. Είναι η κατάπαυση της βουλητικής ενέργειας του εγωισμού. Αυτή προϋποθέτει, φυσικά την κατάπαυση των επιθυμιών, προσκολλήσεων και απεχθειών.
Αλλά η τελική λύτρωση σημαίνει πως η ψυχή έχει τη δική της ιδιαιτερότητα δίχως άλλη ιδιότητα: δεν κάνει τίποτα, δεν γνωρίζει τίποτα, δεν νιώθει τίποτα.
4. Μια από τις πολλές κριτικές κατά του συστήματος αυτού είναι αυτή η παράξενη κατάσταση της Λύτρωσης. Υπάρχουν όμως και άλλες δυσκολίες και αντιφάσεις.
Η σύμφυτη σχέση (το μέλος και το σύνολο, το ειδικό και το οικουμενικό) δεν αναπτύχθηκε σε κάτι με πραγματική οργανική συνοχή.
Μετά, λέγεται μεν πως κάθε άτομο και κάθε ψυχή έχει μοναδική ιδιαιτερότητα, μα πουθενά δεν εξηγείται σε τι συνίσταται αυτή η μοναδικότητα εκτός από την χωριστότητα.
Ούτε εξηγείται με ποιόν τρόπο η αρχικά ασυνείδητη ψυχή αποκτά συνειδητότητα και μπορεί να διακρίνει μεταξύ αρετής dharma και φαυλότητας adharma.
Εν τούτοις, είναι αυτή η γνωστική διάκριση που παράγει τον νόμο του Κάρμα και την Αόρατη Δύναμη adṛṣṭa που λειτουργεί ως βασικό σύνεργο στη δημιουργία.
Το σύστημα, λοιπόν, έχει τέτοιες εγγενείς ασάφειες.
