1. Ο τίτλος προφέρεται vaisheshika και προέρχεται από τη λέξη viśeṣa ‘ιδιόμορφο, ατομικό’. Το σύστημα είναι δίδυμο του Νιάγια, ίσως πολύ αρχαιότερο, και ασχολείται κυρίως με την κοσμολογία (και χημεία). Το διατύπωσε ο Kaṇāda (‘αυτός που τρέφεται με άτομα/σπόρια’) ή Ulūka σε 10 κεφάλαια.
Αρχίζει με τις επτά του κατηγορίες (1.4): dravya ουσία, guṇa ιδιότητα, karma δράση/πράξη, sāmānya γενικότητα ή γένος, viśeṣa είδος/ιδιομορφία, samavāya σύμφυτη σχέση, abhāva ανυπαρξία. Η τελευταία προστέθηκε από σχολιαστή λίγο αργότερα.
Πριν τις εξετάσουμε, ας τις συγκρίνουμε, όπως συνηθίζουν οι λόγιοι τον 19ο αιώνα με τις 10 κατηγορίες του Αριστοτέλη: ουσία, ποσόν (=ποσότητα), ποιόν (=ποιότητα), προς τι (=σχέση με κάτι), ποιείν (=δράση), πάσχειν (=παθητικότητα), πού (=θέση στον χώρο), πότε (=θέση στον χρόνο), κείσθαι (=περίσταση/συνθήκη), έχειν (=κτήση).
Είναι φανερό πως υπάρχει ασυνήθιστη πλαδαρότητα στον Αριστοτέλη αφού το πάσχειν και το κείσθαι ανήκουν στη σχέση (προς τι) όπως και το πού (=κείσθαι).
Αλλά και οι 7 της ιδιαιτερότητας είναι πλεοναστικές. 4 ή 5 κατηγορίες αρκούν.
2. Στο 1.5 η ουσία υποδιαιρείται σε 9: γη, νερό, φως/φωτιά, αέρας, αιθέρας, χρόνος, χώρος, νους (manas) και πνεύμα/εαυτός (ātman). Αυτές είναι αιώνιες και βασικές ενώ άλλες είναι σύνθετες και παροδικές (όπως μείγματα γης και νερού, δηλαδή πηλός, ή νερού, φωτιάς και αέρα δηλαδή ατμός ή σύννεφο, κλπ).
Τα πρώτα 4 στοιχεία (γη, νερό, φωτιά και αέρας) και ο νους είναι μεν αιώνια μα αποτελούνται από άτομα, ενώ τα υπόλοιπα είναι ουσίες ενιαίες.
Τα άτομα paramāṇu (όπως στο Νιάγια) είναι το αιώνιο βασικό υλικό. Εδώ είναι σφαιρικά, παθητικά και ακίνητα, εκτός όταν κινητοποιούνται από την Αόρατη Δύναμη adṛşṭā για να δημιουργηθεί ή να διαλυθεί ένα σώμα. Η διαδικασία δημιουργίας και διάλυσης είναι αέναη.
Τα άτομα είναι αόρατα και αρχικά συνδυάζονται σε δυάδες. Μετά, τρεις δυάδες συνδυάζονται στο πρώτο αντιληπτό μόριο κι έτσι σχηματίζονται τα υλικά σώματα.
Οι συνδυασμοί γίνονται στο ενιαίο πεδίο του αιθέρα.
Ας σημειωθεί πως αυτή η ατομική θεωρία διαφέρει από εκείνη των Λεύκιππου και Δημόκριτου (και του Ρωμαίου Λουκρήτιου) οι οποίοι θέλουν τα άτομα να είναι σε αέναη κίνηση και να διαφέρουν σε βάρος, θέσης και διαρρύθμισης στον χώρο.
Σύμφωνα με τη Δυτική θεωρία τα άτομα δημιουργούν την ψυχή, ενώ ο Kaṇāda έχει και ξεχωριστές ουσίες.
Το Ινδικό σύστημα είναι μεν υλικός πραγματισμός αλλά έχει και πνεύμα όπως ο atman και ο Θεός, που όμως παραμένει αμέτοχος.
3. Η δεύτερη κατηγορία είναι ιδιότητες: αυτές είναι στο 1.6 δεκαεπτά: χρώμα rūpa· γεύση rasa· οσμή gandha· υφή sparśa· αριθμός saṅkhya· έκταση parimāṇa· ατομικότητα pṛthaktva·σύζευξη saṃyoga· χωρισμός vibhāga· προτεραιότητα paratva· υστερότητα aparatva· διανοήματα buddhayāḥ· ευχαρίστηση sukha· πόνος duḥkha· επιθυμία icchā· απέχθεια dveṣa· θέληση/προσπάθεια prayatna.
Αργότερα προστέθηκαν 7 ακόμα: βάρος, ρευστότητα, το γλειώδες, εντύπωση, αξιοσύνη, αναξιοσύνη και ήχος.
Είναι φανερό πως θα μπορούσαν να προστεθούν πολλές άλλες ιδιότητες – όπως ελαστικότητα, σκληρότητα, γρηγοράδα κλπ.
Πάντως ξεχωρίζουμε οκτώ να ανήκουν στο πνευματικό/ψυχολογικό πεδίο (διανόηση, επιθυμία, βούληση, απέχθεια, ευχαρίστηση, πόνος, αξιοσύνη, αναξιοσύνη) και 16 να ανήκουν στο υλικό επίπεδο.
4. Η κατηγορία δράσης karma έχει 5 υποδιαιρέσεις: ανύψωση utkṣepaṇa, κάθοδος avakṣepaṇa, συστολή ākuñcana, διαστολή prasaraṇa και μετακίνηση (οριζόντια) gamana.
Η κατηγορία γενικότητας sāmānya είναι το κοινό, οικουμενικό γνώρισμα σε ένα γένος ή πολλά είδη και άτομα όπως η ανθρωπότητα στους ανθρώπους ή η πτητικότητα των πτηνών. Η γενικότητα αυτή ενυπάρχει σε ουσίες, ιδιότητες και πράξεις. Η ανώτερη όλων είναι ‘οντότης/ύπαρξη’ sattā, που βρίσκεται στα πάντα.
Η ιδιαιτερότητα viśeṣa καλύπτει τις 9 αιώνιες ουσίες (§2, αρχή) – γη, νερό, φωτιά, αέρας, αιθέρας, χρόνος, χώρος, νους κι εαυτός. Καθεμιά από αυτές τις ουσίες έχει μια έσχατη βασική ιδιομορφία που την κάνει διαφορετική από τις άλλες. Ακόμα και τα άτομα διαφέρουν ποιοτικά μεταξύ τους.
Η 6η κατηγορία ‘σύμφυτη σχέση’ samavāya καταδείχνει μια αιώνια, αδιαχώριστη σχέση. Αν παραγόταν οποιαδήποτε ώρα, θα οδηγούσε σε ατελεύτητη παλινδρόμηση. Είναι μόνο νοερά αντιληπτή ανάμεσα σε δύο πράγματα που είναι αδιαχώριστα ενωμένα: το σύνολο και τα μέρη του· η ουσία και οι ιδιότητές της· το ειδικό και το οικουμενικό· το αγγείο και ο πηλός· η σφαιρικότητα και κάθε σφαιρικό πράγμα κλπ. Κάθε τέτοια σχέση είναι πραγματική όπως ήταν και στον Πλατωνικό πραγματισμό/ρεαλισμό του Μεσαίωνα.
Η ανυπαρξία abhāva έχει 4 υποδιαιρέσεις: η πρότερη ανυπαρξία, δηλαδή πριν τη δημιουργία ή εμφάνιση του αντικειμένου prāgabhāva· μεταγενέστερη, δηλαδή μετά την καταστροφή του pradhvaṃsābhāva· η αμοιβαία ανυπαρξία καθώς ένα πράγμα δεν είναι άλλο anyonyābhāva· απόλυτη ανυπαρξία όπως το ότι ένα δοχείο δεν υπάρχει πριν τη δημιουργία του, μετά την καταστροφή του, ούτε ως αέρας ούτε ως υδάτινο, φτιαγμένο από νερό σκέτο – atyantābhāva.
Αυτή είναι μια ψευτο-ιδέα μα σημαντικότατη. Διότι δίχως την πρότερη όλα αυτόματα θα ήταν δίχως αρχή και δίχως την μεταγενέστερη θα ήταν αιώνια. Αν δεν απέκλειαν το ένα το άλλο με την τρίτη, όλα θα ήταν αδιαχώριστα. Και δίχως την απόλυτη όλα θα υπήρχαν παντού πάντοτε!
Έπεται συνέχεια…
