1. Το φιλοσοφικό σύστημα Sāṅkhya θεωρείται να συγγενεύει με το σύστημα Γιόγκα και με το Vedānta (=το τέλος της γνώσης). Για μερικούς, λιγοστούς, λογίους είναι το θεωρητικό σύστημα από το οποίο άλλα συστήματα έχουν δανειστεί όρους όπως puruşa (= άνθρωπος, ύψιστο ενσυνείδητο ον), prakṛti (=φύση), mahat (= το μεγάλο όν, η πρώτη εκδήλωση) κλπ.
Η λέξη sāṅkhya σημαίνει απλά ‘απαρίθμηση’ μα και ΄γνώση’ και αναφέρεται στα 25 στοιχεία (ή 25 βασικές αρχές) του σύμπαντος, πνευματικού και υλικού.
Σε αυτά τα 25 στοιχεία tattva είναι πρώτα και ανώτερα το ζευγάρι Puruṣa και Prakṛti. Ο Puruṣa είναι η ενσυνείδητη οντότης, το απόλυτα καθαρό πνευματικό στοιχείο. Η Prakṛti είναι η ενιαία υλική φύση που εκδηλώνεται, μετασχηματίζεται κι εξελίσσεται σε διάφορες μορφές και ποικίλα στοιχεία που συναποτελούν το εκδηλωμένο σύμπαν με όλα τα επίπεδα και όλα τα πλάσματα μαζί με τον άνθρωπο.
2. Ο Puruṣa δεν αλλάζει, δεν κινείται, δεν έχει χαρακτηριστικά εκτός από την συνειδητότητα. Είναι αιώνιος και ανεκδήλωτος.
Η Prakṛti έχει δύο μορφές και αποτελείται από τρεις ποιότητες ή δυνάμεις που λέγονται guṇa. Στην πρωταρχική μορφή της είναι ανεκδήλωτη avyaktā και οι τρεις guṇa βρίσκονται σε πλήρη ανάπαυση και ισορροπία. Οι τρεις είναι sattva (= φως, χαρά), rajas (= ενέργεια, πάθος, πόνος), και tamas (= αδράνεια, σκότος).
Η δημιουργία ξεκινά καθώς η prakṛti επηρεάζεται από την παρουσία του puruṣa και οι τρεις guṇa κινητοποιούνται χάνοντας την αρχική ισορροπία τους. Τώρα ο γκούνα sattva κυριαρχεί και η prakṛti εκδηλώνεται ως vyakta.
Η πρώτη εκδήλωση λέγεται mahat, (ή mahān) ‘το μέγα ον’ και buddhi ‘νοημοσύνη, σοφία’.
Από αυτήν την πρώτη εκδήλωση, το μέγα ον (ή τη νοημοσύνη), παράγεται ο ahaṃkāra ‘το αίσθημα εγώ, ο εγωισμός’.
Από τον ahaṃkāra παράγονται το manas ‘νους, μυαλό’, που διατυπώνει και σκέφτεται’ οι 5 αισθήσεις (ακοή κλπ) και οι 5 δραστικές λειτουργίες (ομιλία, χειρισμός, βάδισμα, σεξ, αφόδευση). Παράγονται επίσης οι λεπτές ιδιότητες (tanmātra) ήχος, υφή, θέαμα (χρώμα και σχήμα), γεύση και άρωμα και τα χοντρά υλικά στοιχεία αιθέρας/χώρος, αέρας, φωτιά, ύδωρ και γή, (ākāśa, vāyu, agni/tejas, āpaḥ/jala, pṛthivī /bhūmi στην Σανσκριτική).
3. Έχουμε λοιπόν την πρώτη αρχή Puruṣa, μετά την αιώνια και απεριόριστη prakṛti, αρχέγονη ύλη. Μετά, τα λεπτά όργανα της εκδηλωμένης φύσης (vyakta) – mahat, ahaṃkāra, και manas. Σύνολο 5.
Έχουμε μετά 5 γνωστικές λειτουργίες jñānendriya (ακοή κλπ) και οι 5 δραστικές karmendriya (ομιλία κλπ). Αυτές είναι 10.
Τέλος οι 5 ποιότητες tanmātra (ήχος κλπ) και τα 5 υλικά στοιχεία (mahā-)bhūta, αιθέρας κλπ. 10 ακόμα.
Γενικό σύνολο 25.
Τα 25 αυτά στοιχεία tattva και η σύνολη εξελικτική διαδικασία ισχύουν και για το σύμπαν και για το ανθρώπινο πλάσμα. Είναι με άλλα λόγια και κοσμολογικά φαινόμενα και συστατικά της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης κι ενσωμάτωσης.
4. Τα πάντα δημιουργούνται από τις δυνάμεις γκούνα που συνεχώς αλλάζουν σχέση και ισορροπία – στο συμπαντικό και πανανθρώπινο ή ατομικό επίπεδο.
Το ενσυνείδητο πνεύμα, ο puruṣa, είναι θεατής αμέτοχος και ανεπηρέαστος. Λόγω αυτής όλης της εξέλιξης, όμως, και της αντανάκλασης του στην buddhi ‘νοημοσύνη’, δημιουργείται η εντύπωση πως είναι εγκλωβισμένο(ς) στο νοητικό σώμα (ahaṃkāra, manas, αισθήσεις) και στο υλικό κορμί, αποτελούμενο από 5 στοιχεία γη, νερό κλπ.
Έτσι κάποια ώρα αρχίζει η αντίστροφη κίνηση στην prakṛti με πρωταγωνιστή την buddhi, που μέσω διάκρισης ξεχωρίζει το ενσυνείδητο πνεύμα από τα άλλα στοιχεία και τις κινήσεις τους.
Μέσω αυτής της γνωστικής διάκρισης της buddhi, ο puruṣa συνειδητοποιεί πως είναι πνεύμα αγνό κι ελεύθερο από κάθε ταύτιση.
Έτσι λυτρώνεται και μένει θεατής μόνο της prakṛti (που επίσης γαληνεύει) και μένει στην αγνή του κατάσταση ‘μοναχικότητας’ kaivalya.
Θα επανέλθω.
