1. Μια σημαντική άποψη της θρησκείας είναι ο μυστικισμός. Αυτός όμως συχνά παρουσιάζεται κι εκτός των κόλπων της επίσημης θρησκείας. Πριν εξετάσω τον μυστικισμό είναι χρήσιμο να κάνω μια διευκρίνηση.
Δεν υπάρχει άνθρωπος άθρησκος. Μπορεί πολλοί να είναι υλιστές της χειρότερης μορφής, να δηλώνουν άθεοι και να πολεμούν κάθε στοιχείο της επίσημης θρησκείας. Αλλά κάθε άνθρωπος πιστεύει σε κάτι, αγαπά κάτι πέρα από τον εαυτούλη του και τα στενά προσωπικά του συμφέροντα. Η αγάπη αυτή, η πίστη αυτή, είναι το βασικό υλικό πάνω στο οποίο κτίζεται κάθε θρησκεία. Κάπου στη Μπχαγκαβάτ Γκητά, ο θεάνθρωπος Krishna λέει πως λατρεία είναι και η προσήλωση του άθεου στον υλισμό του.
Πρέπει επίσης να αναγνωριστεί ο ρόλος ακόμα και της ψευτοθρησκείας με όλους τους περιορισμούς της ως συνεκτικός παράγων στην κοινωνία. Δίχως την ηθική της η δουλεία δεν θα είχε καταργηθεί στον 19ο αιώνα. Και είναι η ολοένα εντονότερη απόρριψη κάθε άποψης της θρησκείας που απεργάζεται τον κατακερματισμό της κοινωνίας μέσω απάτης και γενικότερης εγκληματικότητας.
Η ηθική είναι η συνεκτική ουσία του κοινωνικού ιστού.
Ο μυστικισμός είναι η βίωση της ανώτερης πλευράς της θρησκείας καθώς φέρνει τον οπαδό-μύστη σε άμεση εμπειρική σχέση με τον Θεό. Αυτό θα το επεξηγήσω πιο κάτω.
2. Ο μυστικισμός δεν σχετίζεται μόνο με την επίσημη θρησκεία ή Εκκλησία. Οι μελετητές όλοι συμφωνούν πως μια έννοια της λέξης αναφέρεται σε εμπειρία, ξάνοιγμα ή ανέβασμα, σε μια ανώτερη κατάσταση συνειδήσεως. Η έννοια αυτή παρακάμπτει τη βάση νοήματος «μυστικό (=κρυφό, άγνωστο σε άλλους)» αλλά μόνο επιφανειακά. Διότι αυτές οι εμπειρίες σε ανώτερο επίπεδο συνειδήσεως καλύπτονται πλήρως: μια τέτοια εμπειρία είναι άγνωστη σε άλλους και στους πλείστους ανθρώπους, είναι κρυφή, μυστική.
Όταν η Αγία Τερέζα (της Αβίλα) περιγράφει την ένωση της ψυχής με τον Θεό, δεν επιχειρεί να περιγράψει τον Θεό ταυτίζοντας Τον με κάποια μορφή (του λευκομάλλη παππού, ή διάχυτου πνεύματος ή ό,τι άλλο) αλλά δηλώνει την κατάσταση της ίδιας της ψυχής που τότε χάνει την ξεχωριστότητά της, χάνει κάθε συγκίνηση, συναίσθημα, επιθυμία και σκέψη, μένοντας γεμάτη ευτυχία, γνώση και αγάπη, αλλά δίχως αντικείμενο γνώσης και αγάπης. Όλες οι φυσιολογικές λειτουργίες του σώματος συνεχίζουν μα όλες οι νοητικές λειτουργίες είναι σε αναστολή, πλήρη (ανα)παύση: υπάρχει έκσταση αλλά και κατανόηση πως ο κόσμος είναι μια ενότητα όπως και η (αγία) Τριάδα.
Ο Άγιος Ιωάννης του Σταυρού (Ισπανός κι αυτός ρωμαιοκαθολικός μύστης) γράφει με όμοιο τρόπο. «Δεχόμαστε τη μυστική γνώση του Θεού μα αυτή δεν είναι ντυμένη σε κοινές απεικονίσεις ή αισθητήριες αναπαραστάσεις… Σε αυτή τη γνώση, αφού οι αισθήσεις και η φαντασία δεν λειτουργούν, δεν έχουμε κάποια μορφή ή εντύπωση ούτε μπορούμε να δώσουμε ακριβή περιγραφή ή παρομοίωση, αλλά η μυστηριώδης και γλυκιά σοφία διαχέεται σε όλη την ψυχή… Η ψυχή νιώθει να είναι σε μια μεγάλη και βαθύτατη μοναχικότητα όπου κανένα αντικείμενο δεν έχει πρόσβαση. Σε αυτή την άβυσσο σοφίας η ψυχή τρέφεται με ό,τι δέχεται από την πηγή της κατανόησης και αγάπης».
(Και οι δύο περιγραφές είναι από το Varieties of Religious Experience του καθ. W. James, σε διαλέξεις του στο Εδιμβούργο 1901-2: κεφ/διαλ 16, 17. New York 1917.)
3. Η Αγία Τερέζα εξηγεί πως γνωρίζουμε ότι σε τέτοιες καταστάσεις ο Θεός γεμίζει την ψυχή μας διότι ο Θεός είναι πάντα μέσα μας.
Αυτή είναι μια ιδέα φοβερά δύσκολη για τις μάζες των ανθρώπων, ακόμα και διανοούμενους ή ευρυμαθείς. Διότι όλοι έχουμε υπνωτιστεί από την ευρεία αντίληψη πως «εγώ είμαι πλάσμα θνητό, περιορισμένο και τιποτένιο, ενώ ο Θεός είναι τόσο μεγάλος και παντοδύναμος και ξεχωριστός από μας». Πολλοί μάλιστα θεολόγοι του Χριστιανισμού, Μωαμεθανισμού και Ιουδαϊσμού κηρύττουν απερίφραστα πως δεν υπάρχει περίπτωση ένας άνθρωπος να πλησιάσει τον Θεό!
Οι μύστες δεν είναι καθόλου αρεστοί στη επίσημη θρησκεία κι Εκκλησία. Διότι αποδεικνύουν πως οι άνθρωποι δεν την χρειάζονται ως γέφυρα προς τα Θεία!
Η λογοτεχνία σε όλες τις γλώσσες είναι γεμάτη περιγραφές τέτοιων εμπειριών όχι από αγίους και γνωστούς μύστες αλλά από κοινούς ανθρώπους επαγγελματίες, ποιητές. Ο Άγγλος Ουίλιαμ Μπλέικ μας δίνει ένα δείγμα που συνοψίζει πολλές εμπειρίες.
To see the world in a grain of sand / And heaven in a wild flower /
To hold infinity in the palm of your hand / And eternity in an hour//
Να βλέπεις τον κόσμο σε κόκκο άμμου/ Τον παράδεισο σ’ αγριολούλουδο/
Να κρατάς το άπειρο στην παλάμη σου/ Και την αιωνιότητα σε μια στιγμή//
Ο Λέων Τολστόι περιγράφει μια εμπειρία ενότητας καθώς ο πρωταγωνιστής στο Πόλεμος και Ειρήνη προς το τέλος του βιβλίου είναι αιχμαλωτισμένος από τους Γάλλους, κρυώνει και πεινάει, μα κοιτά τους χιονισμένους αγρούς με τα δέντρα και τον ουρανό και τα νιώθει όλα να είναι μέσα του σε μια γαλήνια διεύρυνση του νου του με άπειρη χαρά.
Ένας Καναδός ψυχίατρος, ο Δρ R. Bucke περιγράφει σε δικό του βιβλίο τη δική του εμπειρία. Μετά από συζήτηση με δυο φίλους ένα βράδυ γύριζε σπίτι του, οπότε ξαφνικά ένιωσε να γεμίζει φως και αμέσως του ήρθε η αίσθηση άπειρης χαράς και πρωτόγνωρης αγαλλίασης και, μετά, μια απερίγραπτη διανοητική φώτιση. «Το σύμπαν δεν ήταν νεκρή ύλη μα μια ζωντανή Παρουσία και είχα συναίσθηση αιώνιας ζωής μέσα μου και γύρω μου. Υπήρχε συμπαντική ευταξία όπου τα πάντα τελικά λειτουργούν για το καλό των πάντων…» (Cosmic Consciousness).
4. Στη Βεδική Παράδοση και σε κλάδους του Βουδισμού (όπως και σε γνήσιες Σχολές εσωτερισμού) ακόμα και σήμερα όσοι το επιθυμούν και είναι πρόθυμοι να αποδεχθούν κάποια πειθαρχία, μπορούν να εκπαιδευτούν έτσι που να μπορέσουν να εισέλθουν σε ανώτερα επίπεδα συνειδήσεως και να έχουν τέτοιες εμπειρίες ενότητας, κατανόησης και μακαριότητας.
Πολλοί και στην Ινδία και στη Δύση γράφουν πως ακολουθείς καθορισμένα στάδια όπως η συγκέντρωση προσοχής σε ένα σημείο, ο διαλογισμός με κάποια εικόνα ή κάποια φράση ή αναφέρουν «τα στάδια του Γιόγκα». Εδώ υπάρχει ένα τεράστιο σφάλμα, εκτός του ότι ο Γιόγκα δεν έχει στάδια αλλά «μέλη» (aṅga). Η πρώτη πρώτη πρακτική στον Γιόγκα είναι όντως η εξάσκηση στην ησυχία του νου και συγκέντρωση της προσοχής σε αυτό που κάνουμε. Αυτά συνοδεύονται από εξάσκηση σε ηθική συμπεριφορά. Δεν βλάπτουμε, λέμε την αλήθεια, δεν κλέβουμε, δεν νοθεύουμε ουσίες, σχέσεις και θεσμούς και δεν επιθυμούμε ή σωρεύουμε περισσότερα από όσα χρειαζόμαστε!
Ένας κλέφτης, όσο έξυπνος και ικανός κι αν είναι, δεν θα φθάσει σε ανώτερο επίπεδο συνειδήσεως αν δεν πάψει να κλέβει! Ο ψεύτης, να ψεύδεται! Ο άπληστος, να επιθυμεί και να συσσωρεύει!
Υπάρχουν και άλλες προϋποθέσεις – στις οποίες θα στραφούμε αργότερα.
