Φιλ18: Θρησκεία

1. Όλες οι μεγάλες θρησκείες (Χριστιανισμός, Βουδισμός κλπ.) ξεκίνησαν ως διδασκαλίες εσωτερικής φιλοσοφίας με σκοπό την ανέλιξη. Ο Ινδουισμός μάλιστα εξελίχθηκε μέσα από ποικίλες διδασκαλίες φιλοσοφίας και λατρείες θεοτήτων.

Σήμερα βλέπουμε τις Εκκλησίες, τις επίσημες μορφές με τους ιεράρχες και αξιωματούχους τους, να εκπροσωπούν τις αρχαίες διδασκαλίες που, εκτός από τον Ινδουισμό και τη Βεδική Παράδοση που διασώζεται σχεδόν ατόφια, είναι δύσκολο, ίσως και αδύνατο να ανασκευαστούν ή αποκατασταθούν. Αλλά υπάρχουν και τα Ευαγγέλια του Χριστιανισμού και οι Ομιλίες του Βούδα στον Βουδισμό. Ο σύγχρονος αντικειμενικός ερευνητής δεν μπορεί να μην εκπλαγεί από την τεράστια διαφορά και τις ασυμφωνίες που διαβλέπει ανάμεσα στα λόγια του Διδασκάλου, δηλαδή Ιησού και Βούδα, και στα δόγματα, τις πραγματείες κι ερμηνείες, τελετές και συμπεριφορές μεταγενέστερων ιερωμένων ή πατέρων της συγκεκριμένης θρησκείας και της Εκκλησίας της.

Ο Ιησούς δίδασκε την αγάπη ακόμα και για τους εχθρούς μας. Εντούτοις η ιστορία του Χριστιανισμού είναι γεμάτη με διώξεις, βασανισμούς και θανατώσεις αιρετικών ή αλλόπιστων – εικονομαχίες, παπικούς πολέμους, ιερές εξετάσεις κλπ.

Ο Βούδας δίδασκε συμπόνια, έλεος και την απάρνηση κάθε προσκόλλησης και λατρείας. Μα κι ο Βουδισμός είχε τις διώξεις και τους πολέμους του και μετασχηματίστηκε σε μια λατρεία του ίδιου του Βούδα, παρότι ο ίδιος κήρυττε πως ήταν άνθρωπος!

Το Ισλάμ είναι η πιο κραυγαλέα περίπτωση αντιφάσεων με τους τζιχαντιστές να σπέρνουν τρόμο και θάνατο στους αλλόθρησκους και στους μη-φονταμενταλιστές ομόθρησκούς τους. Κι όμως Ισλάμ σημαίνει “καθυπόταξη/παράδοση στον Θεό” ο οποίος περιγράφεται ως Al Rahmān “φιλεύσπλαχνος” και Al Rahīm “παντελεήμων”, και το Κοράνι εντέλει “Κανένας καταναγκασμός” (2.256)!

2. Στην άγνοια του εξωτερικού κύκλου και στη διανοητική βαρβαρότητα που εισέβαλε στην καθημερινότητα από τα μέσα του 19ου αιώνα, υπάρχουν πολλοί ορισμοί για τη θρησκεία και πολλές θεωρίες για την εμφάνιση κι “εξέλιξη” της. Η γενική “επιστημονική” αντίληψη λέει πως η αληθινή βάση για όλες τις θρησκείες ήταν ο “πρωτόγονος” πνευματισμός (ή “ανιμισμός” από το animism), που πίστευε πως παντού στα πάντα υπήρχαν πνεύματα (ξωτικά κλπ.) και τα φυσικά φαινόμενα (αστραπή κλπ).

Ο Ε.Β Tylor, ιδρυτής της συγκριτικής ανθρωπολογίας (19ος αιώνας στην Οξφόρδη) που συναντήσαμε στο 8. Φιλοσοφία: Πολιτισμός και Βαρβαρότητα (Α’), δήλωσε πως “Η πίστη στον Θεό είναι κατάλοιπο της πρωτόγονης άγνοιας”. Ήταν η αντίληψη ότι όλα ξεκίνησαν σε χαμηλό ακατέργαστο επίπεδο (άγνοια!) κι εξελίχθηκαν σε πιο πολυσύνθετες μορφές και η φωτισμένη επιστήμη της Ευρώπης μπορούσε να τακτοποιήσει τα πάντα.

Τέτοιες αντιλήψεις πολύ απέχουν από την πραγματικότητα. Ο Μωαμεθανισμός ξεκίνησε με βάσεις τον Χριστιανισμό και Ιουδαϊσμό προσθέτοντας τον Μωάμεθ ως ανώτερο και τελευταίο Προφήτη του μοναδικού Θεού (Αλλάχ). Δεν ξεκίνησε από κανέναν ανιμισμό.

Υπάρχει και η θεωρία πως η θρησκεία ξεκίνησε με τον φόβο  των φυσικών ενεργειών όπως ο κεραυνός ή ο κατακλυσμός και την ανάγκη για  άλλες φυσικές ενέργειες όπως το ηλιόφως, ο αέρας, η βροχή.

3. Κάθε θρησκεία, άσχετα με το πότε, πού και πώς ξεκίνησε, έχει τρεις απόψεις.

Τα δόγματά της με τα βασικά πιστεύω της, την ηθική διδαχή της που καθοδηγεί τη γενική συμπεριφορά των πιστών και το τελετουργικό της λατρείας της.

Αυτές οι τρεις απόψεις καλύπτουν τις ανάγκες των τριών βασικών τύπων ανθρώπων – της διανόησης, της δράσης και του (συν)αισθήματος ή της αφοσίωσης. Όπως έγραψα νωρίτερα, οι άνθρωποι μεγαλώνουν αναπτύσσοντας συνήθως μόνο μια πλευρά της φύσης τους – τη διανοητική λειτουργία, τη ζωτική ή δραστική και τη (συν)αισθηματική ή λατρευτική.

Αρχικά η θρησκεία, η όλη θρησκευτική αγωγή, απέβλεπε, όπως κάθε γνήσια πειθαρχία εσωτερισμού, στην ανέλιξη του ατόμου έτσι που ο κάθε τύπος να μπορέσει να αναπτύξει τις δυο άλλες υπανάπτυκτες πλευρές και να έχει ολοκληρωμένη και ισορροπημένη τη φύση του. Και αυτή ήταν η εργασία του διακόνου ή του ιερέα που είχε προχωρήσει στην ανάπτυξη και μπορούσε να καθοδηγήσει τους “πιστούς” στον ίδιο δρόμο.

Ανάλογα με την αρχική διδασκαλία, ανάλογα με τον τόπο και τον χρόνο, ανάλογα με τις δεκαετίες ή γενιές, και η θρησκεία γίνεται δόγμα,  πίστη (τυφλή) και τυπικό, όπως είναι φανερό στον μετασχηματισμό της διδασκαλίας του Χριστού στην μεγάλη του Χριστού Εκκλησία με όλα τα παρατράγουδά της.

4. Όπως παντού σε όλα, ο νόμος της αδράνειας λειτουργεί και το ανώτερο και λεπτό σχεδόν ανεπαίσθητα ξεχνιέται και βαθμιαία υποκαθίσταται από αλλοιωμένες διατυπώσεις που γίνονται ολοένα κατώτερες και χοντρότερες, αλλά και δημοφιλέστερες.

Στην εκκλησιαστική διδαχή σήμερα “η Βασιλεία του Θεού ή των ουρανών” λέγεται να είναι η μεταθανάτια κατάσταση των ευνοημένων πιστών που θα βρίσκονται συνεχώς στην ακτινοβολία του Θεού σε κάποιον παράδεισο. Ενώ στα 4 κανονικά Ευαγγέλια λέγεται σαφέστατα πως είναι “εντός” (δηλαδή μέσα στον άνθρωπο) και πως είναι μικρή σαν σπόρος ή κρυμμένη σαν θησαυρός σε αγρό (ΜΚ 4.32, Μθ 13.3, 44 κλπ.). Στον Βουδισμό σήμερα οι πιστοί ρίχνουν ένα κέρμα σε μια ηλεκτρική συσκευή και αυτή λέει την προσευχή τους!

Κάθε θρησκεία περνά από τρεις φάσεις. Αυτό ισχύει για κάθε διδασκαλία. Πρώτα είναι η χαρισματική φάση, η περίοδος που ο ίδιος ο Δάσκαλος είναι εν ζωή. Αυτή διαρκεί φυσικά όσο διαρκεί και η ζωή του Δασκάλου.

Η δεύτερη φάση είναι η αποστολική, οπότε η διδασκαλία εξαπλώνεται σε ευρύτερες περιοχές καθώς τη μεταφέρουν, συχνά μεταλλαγμένη, οι απόστολοι. Αυτό μπορεί να αρχίσει ακόμα και καθόσον ο δάσκαλος είναι ζωντανός. Μπορεί να συνεχιστεί με μειωμένη ζωντάνια για αιώνες – όπως γίνεται ακόμα, καθώς οι θρησκείες προσπαθούν με διάφορα μέσα, κάποτε με εξαγορά κάποτε με τη βία, να προσηλυτίσουν πιστούς από άλλες θρησκείες.

Η τρίτη φάση έρχεται με την παγίωση των δογμάτων, των ιεροτελεστιών και των ομολογιών της πίστης.

Σήμερα οι θρησκείες όλες δεν έχουν ούτε τη γνώση ούτε την ενέργεια να βοηθήσουν τον άνθρωπο στην ανέλιξη. Αλλά βοηθούν δίνοντας ηθικές βάσεις στην κοινωνική ζωή κι εναύσματα στα άτομα για νέες αναζητήσεις.