1. Με τον όρο “πρωτογονισμός” αναφέρομαι στην ενασχόληση με όλα όσα θεωρούνται πρωτόγονα: σύνεργα, έθιμα, άνθρωποι, κοινωνίες κλπ. Αυτή είναι σφαίρα της Ανθρωπολογίας και Παλαιοντολογίας – και Αρχαιολογίας σε κάποιο βαθμό.
Η Ανθρωπολογία και οι άλλες δυο φόρεσαν την τήβεννο της “επιστήμης” στις αρχές του 20ου αιώνα, αλλά μελέτες για πρωτόγονα ή προϊστορικά φαινόμενα σχετικά με τον άνθρωπο υπήρξαν πολύ νωρίτερα καθώς και στην αρχαιότητα. Δημοσιεύσεις με θεωρούμενες αξιόπιστες παρατηρήσεις φυλών και κοινωνιών που ανακαλύφθηκαν σε ζούγκλες ή άλλες δυσπρόσιτες περιοχές, και θεωρούνται “πρωτόγονες” ή έστω “υπανάπτυκτες”, παρουσιάστηκαν στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα.
Πιο σωστοί όροι θα ήταν “άγρια” ή “απολίτιστη” φυλή. Διότι μοιάζει πολύ γελοίο ένα λαός που υπάρχει σήμερα, όπως οι Εσκιμώοι και φυλές Βουσμάνων (< bushman) στην Αυστραλία ή Αφρική, να ονομάζονται “προϊστορικοί ” ή “πρωτόγονοι”.
Είναι δύσκολο να πιστέψει ένας στοχαστικός άνθρωπος ότι όλοι αυτοί οι λαοί – και είναι πάμπολλοι – είχαν μείνει τόσες χιλιετίες υπανάπτυκτοι ζώντας, όταν πρωτο-ανακαλύφθηκαν, σε συνθήκες που επικρατούσαν στη νεολιθική εποχή ή έστω στην εποχή του σιδήρου (περίπου 1500 Προ Κοινής Χρονολογίας, δηλ. πΧ ).
2. Εδώ υπεισέρχονται δυο αντιλήψεις χαρακτηριστικές της σύγχρονης σκέψης. Η μια είναι η ιδέα της “εξέλιξης” και η άλλη είναι η εμμονή των καθηγητών να βρουν μια σίγουρη, κι ας είναι υποθετική, αρχική προέλευση κάθε διαδικασίας ή διαδοχής γεγονότων.
Ας ξεκαθαρίσουμε το απλό γεγονός πως, εκτός από τεκμηριωμένα γεγονότα στην ιστορική περίοδο, που έχει γραφή και αξιόπιστες προφορικές παραδόσεις, δεν γνωρίζουμε τίποτα για την προέλευση όλων των άλλων φαινομένων.
Η ιδέα της εξέλιξης στην εποχή μας απαιτεί κάποιο φαινόμενο, κάποιος οργανισμός ή κάποια διαδικασία να είχε αρχίσει σε μια απλή “πρωτόγονη” μορφή και να “εξελίχθηκε” σε κάτι ανώτερο και πολυπλοκότερο. Έτσι σήμερα μαθαίνουμε για την εξέλιξη του ανθρώπου, της κοινωνίας, του πολιτισμού αλλά και της γραφής, της γλώσσας, εργαλείων ή μουσικών οργάνων, της μοτοσυκλέτας και παρόμοια. Εδώ η χρήση της λέξης “εξέλιξη” είναι πολύ χαλαρή και αντιεπιστημονική, αν πάρουμε ως βασική έννοια την “εξέλιξη” της πεταλούδας ή εντόμου από τη χρυσαλλίδα και το σκουλήκι.
Αλλά πολλά φαινόμενα που εκλαμβάνονται ως “εξέλιξη” μπορεί να είναι, και συχνά είναι, κινήσεις στην αντίθετη κατεύθυνση, κινήσεις εκφυλισμού ή παρακμής.
Η ιδέα της παρακμής παραδόξως λείπει από τη γενικότερη θεωρία της εξέλιξης. Και είναι παράδοξο, διότι ο εκφυλισμός, η παρακμή και η φθορά μπορούν να παρατηρηθούν καθημερινά παντού.
3. Για να είμαστε αντικειμενικοί πρέπει να παραμερίσουμε ολότελα την όλη θεώρηση της εξέλιξης από πρωτόγονες μορφές και την αυστηρή ευθεία γραμμή της ιστορίας και να δεχτούμε άλλες δυνατότητες.
Υπάρχουν αρκετές ισχυρές ενδείξεις ότι πολλά φαινόμενα δεν καλύπτονται από την ισχύουσα γενική θεώρηση περί εξέλιξης.
Καθημερινά όλοι παρατηρούμε ανθρώπους, ζώα και φυτά να αναπτύσσονται και να ακμάζουν και άλλους/άλλα να γερνούν και να παρακμάζουν χάνοντας τη δύναμη, την ευστροφία, τη λάμψη τους. Επίσης παρατηρούμε συνεχώς έπιπλα και κτήρια ή άλλες κατασκευές και φυσικά πράγματα να φθείρονται. Και γνωρίζουμε πως στην Ιστορία παλαιοί πολιτισμοί άνθησαν και μετά παρήκμασαν κι εξαφανίστηκαν. Και οι αστροφυσικοί μας λένε πως άλλοι αστέρες (ήλιοι και τα συστήματά τους) γεννιούνται και αναπτύσσονται και άλλοι σκοτεινιάζουν και παγώνουν ή εκρήγνυνται και καταστρέφονται.
Έτσι βλέπουμε πως η “εξέλιξη” και η Ιστορία δεν είναι μια άκαμπτη ευθεία. Υπάρχει κυκλική κίνηση, ίσως και ανακυκλική, με ανάπτυξη, άνθηση, άνοδο και μετά εκφυλισμό, κάθοδο και παρακμή.
Η άποψη της ανακύκλησης και παρακμής παραδόξως λείπει από τη γενική θεώρηση της δημοφιλούς “εξέλιξης”. Υπάρχει στο έργο του Oswald Spengler και του Arnold Toynbee, δύο ιστορικών του 20ού αιώνα.
4. Οι απολίτιστες φυλές που συναντήθηκαν από “πολιτισμένους” εξερευνητές τους τελευταίους αιώνες μπορεί κάλλιστα να είναι κατάλοιπα παρακμής εκφυλισμένων παλαιότερων πολιτισμών.
Τι είναι “πολιτισμός”;
Ο πολιτισμός αντιτίθεται στη βαρβαρότητα.
Απλά και γενικά μπορούμε να πούμε πως η βαρβαρότητα χαρακτηρίζεται από αρπακτικότητα, βία και αδιαφορία ή περιφρόνηση για την ευνομία και την ανθρώπινη ζωή και προσπάθεια. Ο πολιτισμός είναι το αντίθετο.
Σε αυτό το θέμα του ορισμού του πολιτισμού θα επανέλθω. Για την ώρα μένω στην ιδέα πως οι “πρωτόγονες” φυλές μπορεί να είναι, και αρκετοί πιστεύουν πως είναι, τα εκφυλισμένα κατάλοιπα παλαιότερων πολιτισμών. Οι ερευνητές και μελετητές τέτοιων κοινωνιών (οι οποίες ζούσαν όταν ανακαλύφθηκαν, και μερικές ζουν ακόμα, σε συνθήκες της λίθινης εποχής) παρατήρησαν δύο σημαντικά στοιχεία. Πρώτον, ότι αυτές όχι μόνο πληθυσμιακά δεν αναπτύσσονται αλλά τείνουν προς εξαφάνιση. Δεύτερον, έχουν παραδόσεις για ένα ενδοξότερο παρελθόν – όπως οι Βουσμάνοι της Αυστραλίας για την παλαιότερη Εποχή Ονείρων (Dream time).
Έτσι δεν δικαιούμαστε να βγάλουμε το συμπέρασμα πως οι άγριες αυτές φυλές είναι, με την αυστηρή έννοια, “πρωτόγονες” και πρόγονοί μας.
