Π158: Σημειωτική κριτική

1. Στο βιβλίο του Ποιητική (εκδ. Πατάκη 1998) ο Ε.Γ. Καψωμένος, καθηγητής Νέας Ελληνικής Φιλολογίας στο πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, εξετάζει αρχαίες και νέες θεωρίες περί ποιητικής και καταλήγει στη σημειωτική με την οποία προσεγγίζει – και μας προτρέπει να κάνουμε το ίδιο για – τα κείμενα.

Αξίζει κάποια ώρα να γράψω για τις θεωρίες αυτές αλλά για σήμερα θα μείνουμε στην προσέγγιση του Ε.Γ. Καψωμένος. Παρά τις προφανείς διαφορές που έχουν οι θεωρίες μεταξύ τους, όλες, συμπεριλαμβανομένης και της σημειωτικής, συγκλίνουν, άλλες λίγο κι άλλες περισσότερο καθαρά ή φανερά, στην άποψη πως κάθε λογοτεχνικό έργο έχει ένα περιεχόμενο και μια μορφή (ή σημαινόμενο και σημαίνον) που μαζί δίνουν το μήνυμα το οποίο εκφράζει ο συγγραφέας.

Το ίδιο ισχύει φυσικά και για τα ποιήματα. Κι εδώ, όπως σε άλλα είδη λογοτεχνίας (νουβέλα, ιστορικό μυθιστόρημα, θεατρικό έργο) το «σημείο» (της σημειωτικής) μπορεί να είναι ένας φθόγγος, μια λέξη, μια πρόταση, μια στροφή κλπ.

2. Ο Ε.Γ. Καψωμένος δεν επιχειρεί πουθενά στις 270 τόσες σελίδες του να δώσει μια κλίμακα καλών, μέτριων, κακών ποιημάτων και τα κριτήρια για αυτή την αξιολόγηση.

Έτσι κάπου (σ103) γράφει για «τη Φεγγαροντυμένη του Σολωμού, τον Γύφτο του Παλαμά, τον Αλαφροΐσκιωτο του Σικελιανού» σάμπως και πρόκειται για ίδιας αξίας δημιουργίες. Δεν θα ασχοληθώ με αυτά τα τρία που χρειάζονται χρόνο.

Λίγο αργότερα (σ113) ο Ε.Γ. Καψωμένος αναφέρεται στην Πορτοκαλένια του Ελύτη και την Ηλιογέννητη του Παλαμά – ως παραδείγματα μιας άποψης της θεωρίας του που δεν είναι τόσο απλή για να τη μεταφέρω εύκολα εδώ. Αλλά ενδιαφέρον έχει η συσχέτιση των δύο μορφών που είναι και σύμβολα.

Γράφει λοιπόν, «αυτό που ο Παλαμάς, με τον παραδοσιακό κώδικα, έχει ονομάσει ‘Ηλιογέννητη’, ο Ελύτης, με τον κώδικα της νεωτερικής ποίησης, θα το πει ‘Πορτοκαλένια’.»

3. Προσέξτε τώρα πως ο Ε.Γ. Καψωμένος περιγράφει αναλυτικά αυτή τη συσχέτιση.

«Στο ποίημα του Ελύτη ‘Η μικρή Πορτοκαλένια’ ο ήλιος και τα συνώνυμά του αναδείχνουν ως κυρίαρχο ‘παράδειγμα’ το εννοιολογικό σύστημα του φωτός. Μέσα σ’ αυτή την παραδειγματική σειρά εντάσσεται, χάρη στην ομοιότητά του (σε σχήμα και χρώμα) προς τον ήλιο, και το πορτοκάλι. Με βάση την αρχή της εναλλαξιμότητας των όρων του παραδείγματος, δηλ. τη δυνατότητα ένας όρος της παραδειγματικής σειράς να αντικαθιστά έναν άλλον, το πορτοκάλι μπορεί να υποκαταστήσει τον ήλιο· και η Πορτοκαλένια να πάρει τη σημασία ‘κόρη του ήλιου’.»

Έτσι η νεωτερική Πορτοκαλένια, στην κρίση του καθηγητή, υποκαθιστά και λειτουργεί ισάξια με την παραδοσιακή Ηλιογέννητη.

Ευσταθεί μια τέτοια συσχέτιση;

4. «Πορτοκαλένια» είναι για μένα ένα μάλλον γελοίο όνομα.

Ο Ελύτης προσπάθησε με πολλή φαντασία και περισσότερο στόμφο να δημιουργήσει με παράξενες λεκτικές ακροβασίες μια νέα ποιητική, μια νέα μυθολογία, μια νέα παράδοση. Απέτυχε.

Το όνομα «Πορτοκαλένια» εντάσσεται σε αυτές του τις προσπάθειες. Αλλά αυτό το όνομα θυμίζει ένα πορτοκάλι και το δέντρο πορτοκαλιά μόνο. Δεν θυμίζει τον ήλιο. Μπορεί ο νους βέβαια να κάνει ένα διανοητικό άλμα και να συνδέσει το πορτοκάλι ως σχήμα και χρώμα με τον ήλιο, αφού το προτείνει ο Ελύτης (και ο Καψωμένος), μα το πορτοκάλι δεν έχει ούτε το μεγαλειώδες μέγεθος του ήλιου ούτε τη λαμπρότητα και ακτινοβολία του.

Λόγω ακριβώς αυτών των ελλείψεων (μεγαλείου και λαμπρότητας), η «Πορτοκαλένια» δεν έχει και δεν πρόκειται ποτέ να αποκτήσει την εμβληματική σημασία και δύναμη που έχει το όνομα «Ηλιογέννητη».

Τώρα γιατί πανεπιστημιακοί θέλουν με λόγιες σοφιστείες να παρουσιάσουν μια γελοιότητα ως κάτι εμπνευσμένο και σημαντικό είναι άλλο θέμα: οφείλεται στην καθυστερημένη τους νόηση που θεωρεί σοφία ή εξυπνάδα τη μικροπρέπειά τους με όλους τους περιορισμούς τους.