1. Λίγοι ποιητές έχουν γράψει πολλά ολοκληρωμένα καλά ποιήματα όπως ο Shakespeare (16ος αιώνας) ή ο Wordsworth (αρχές 19ου αιώνα). Οι περισσότεροι, ακόμα και από αυτούς που έχουν αντέξει στον παμφάγο χρόνο, γράφουν πολύ λίγα καλά ολοκληρωμένα ποιήματα και κομμάτια ή γραμμές σε μεγαλύτερες μα κατώτερες συνθέσεις. Ο T.S. Eliot ανήκει στην δεύτερη κατηγορία.
Σπουδαία έργα του θεωρούνται το Waste Land και το Four Quartets. Για αυτά έχουν γραφτεί χιλιάδες και χιλιάδες σελίδες κριτικής και, περισσότερο, ερμηνείας. Από την άποψη της Ποιητικής, έτσι όπως την αντιλαμβάνομαι και όπως την παρουσιάζω αναλυτικά σε αυτή τη σειρά άρθρων, και τα δυο έχουν μερικά αξιόλογα κομμάτια και πολλές ωραίες γραμμές, μα στο σύνολό τους είναι λογοτεχνικά-φιλοσοφικά κομμάτια όχι Ποίηση – όπως είναι π.χ. τα πρώιμα La Figlia che Piange ή Journey of the Magi.
2. Η ροή στην αίσθηση του παροδικού χρόνου και η ακινησία έξω από τον χρόνο απασχολεί αρκετά τον Έλιοτ και αυτό το ενδιαφέρον του το εκφράζει στο Burnt Norton, το πρώτο από τα 4 Κουαρτέτα.
At the still point of the turning world…
Neither from nor towards: at the still point, there the dance is…
But neither arrest nor movement…
Where past and future are gathered…
Except for the point, the still point,
There would be no dance, and there is only the dance.
I can only say, there we have been: but I cannot say where
“Στο ακίνητο σημείο του περιστρεφόμενου κόσμου… Μήτε προς μήτε από: στο ακίνητο σημείο, εκεί είναι ο χορός… Εκεί όπου συνάζονται μέλλον και παρελθόν… Εκτός από το σημείο, το ακίνητο σημείο, Χορός δεν θα υπήρχε, κι εκεί είναι μόνο ο χορός (ή “Και υπάρχει ο χορός μόνο”). Μπορώ να πω μόνο πως εκεί έχουμε βρεθεί, μα όχι πού ακριβώς…”
3. Εδώ (όπως και αλλού στο ίδιο έργο) μετατρέπει τον χρόνο σε χώρο και τη ροή του χρόνου σε κίνηση στον χώρο (μήτε προς μήτε από…εκεί… πού). Η άλλη ιδέα είναι μεν ο χορός, μα χωροταξικά είναι ο κύκλος με το ακίνητο κεντρικό του σημείο.
Ο περιστρεφόμενος κόσμος είναι η σφαίρα του πλανήτη μας που όντως περιστρέφεται, μα όχι μόνο. Είναι και η επανάληψη (=περιστροφή) της καθημερινής ρουτίνας, των καθημερινών κινήσεών μας στο σπίτι και στη δουλειά, από και προς το σπίτι, από και προς τη δουλειά. Μα υπάρχει το ακίνητο σημείο στο κέντρο. Και με τη Γη καταλαβαίνουμε το κέντρο της, ή τον άξονά της ακριβέστερα, που δεν κινείται. Μα ποιο είναι το ακίνητο σημείο για την επαναλαμβανόμενη καθημερινότητα;…
Υπάρχει, μας λέει ξεκάθαρα, και στην επαναλαμβανόμενη κίνηση της ζωής, της όλης ύπαρξής μας, ένα σημείο ακίνητο. Εκεί στο σημείο εκείνο έχουμε υπάρξει, μα δεν ξέρει πού ή ποιο είναι!
4. Αυτά όλα είναι φιλοσοφική σκέψη διατυπωμένη σε μια ποιητική προσπάθεια.
Η δημιουργία, η ζωή μας όλη, είναι σαν ένας χορός που έχει μουσική, ρυθμό, φιγούρες και τάξη. Μα υπάρχει κι ένα κέντρο που ακίνητο δίνει ύπαρξη και κίνηση στον χορό αυτό. Αυτό το εξηγεί σε άλλα σημεία του έργου.
Μα εδώ υπάρχουν δυο ανακολουθίες ή αντιφάσεις. Στη 2η γραμμή, λέει, “at the still point there the dance is – στο ακίνητο σημείο, εκεί είναι ο χορός”. Μα εκεί ακριβώς δεν υπάρχει κίνηση, ούτε χορός! Το κέντρο είναι ακίνητο και ο χορός έχει κίνηση!
Και αναρωτιέσαι – πώς στην ευχή ένας τόσο καλά μορφωμένος λογοτέχνης που χειρίζεται τόσο επάξια την Αγγλική, κάνει αυτό το λάθος.
Υπάρχει και δεύτερο σοβαρό ατόπημα. Στην 4η γραμμή past and future are gathered σε κείνο το ακίνητο σημείο: “συνάζονται/συγκεντρώνονται/συναθροίζονται/μαζεύονται.”
Αλλού όμως μιλάει για το παρόν. Στο ακίνητο σημείο δεν μπορεί να υπάρχουν παρελθόν και μέλλον: αυτά υπάρχουν στον γραμμικό χρόνο, στην κίνηση στην περιφέρεια του κύκλου ή της επαναλαμβανόμενης ρουτίνας. Θα μπορούσαν να υπάρχουν κατά μια μεταφυσική έννοια Εσωτερισμού, μα δεν υπάρχει τέτοιος υπαινιγμός και αυτό πρέπει εμείς να το παράσχουμε κάνοντας ένα νοητικό άλμα.
5. Δεν θυμάμαι τι έχουν γράψει κριτικοί, αν έχουν γράψει και αναλύσει, αυτό το απόσπασμα και τα δυο σημεία που θίγω. Έχουν περάσει πολλές δεκαετίες από τότε που διάβαζα αγγλικές κριτικές, σίγουρα 4.
Ο Έλιοτ μου φαίνεται πως στράφηκε σε κάποιο στάδιο στη λόγια επιδίωξη. Προτίμησε όπως και ο δικός μας Σεφέρης να είναι αναγνωρισμένος ποιητής, δηλαδή λόγιος και όχι πια γνήσιος ποιητής όπως στα παλαιότερα έργα του όπου η ποίηση κυριαρχεί και η φιλοσοφική σκέψη δίνεται σε υπαινιγμούς.
Στα 4 Κουαρτέτα η φιλοσοφική σκέψη κυριαρχεί και συχνά πνίγει την ποίηση. Μα η φιλοσοφική σκέψη είναι αυτή του λόγιου που θεωρεί εαυτόν διανοούμενο ή φιλόσοφο, όχι του στοχαστή με βαθύτερη γνήσια εμπειρία.
