1. Η σκοτεινότης στη (μετα)μοντέρνα ποίηση είναι δύο ειδών α) Σκοτεινή έκφραση, στρυφνή γραφή, δυσνόητη, ακαταλαβίστικη. β) Σκοτεινά θέματα, τετριμμένα, αηδιαστικά, ψυχοπλακωτικά – και συχνά σε χυδαία γλώσσα.
Παγετός την νύχτα και νωρίς το πρωί κι η στάχτη, α | η στάχτινη
μνήμη, υγρή μόνωση, ξεφτισμένος τοίχος. | Έρχονται καταιγίδες.
Αλλά θάνατος δεν είναι η σταχτιά | απόγνωση των χαμένων. | Είναι
ο φιδίσιος ήχος || που σέρνεται χαράζοντας τα σπλάχνα και
δαγκώνει. Ότι η ιστορία είναι η μόνη αστροφεγγιά…(κλπ.)
Το απόσπασμα δειγματίζει και τα δύο είδη. Το θέμα, μόνο, δεν είναι τετριμμένο ή αηδιαστικό και η γλώσσα δεν είναι χυδαία. Η γραφή όμως είναι ακαταλαβίστικη και το θέμα ψυχοπλακωτικό, παρά την αστροφεγγιά στο τέλος.
Οι 4 πρώτες γραμμές σχηματίζουν μια στροφή. Στη συνέχεια υπάρχουν δυο ακόμα στροφές με ίδια δομή στο ίδιο στυλ.
Πώς είναι η μνήμη «στάχτινη»; Είναι δηλαδή κάτι ανάμεσα στο μαύρο και το λευκό. Δηλαδή άλλα κάποτε θυμάσαι και άλλα άλλοτε δεν θυμάσαι; Ίσως – μα ο νους κάνει τρία άλματα για να φτάσει εδώ. Τώρα όμως αναρωτιέμαι: ο παγετός της νύχτας είναι μάλλον απουσία μνήμης, η οποία έρχεται «νωρίς το πρωί»;
Μετά, έχουμε τις ακατανόητες φράσεις «υγρή μόνωση» και «ξεφτισμένος τοίχος». Υπάρχει κάποια νοηματική σύνδεση στο μυαλό του στιχουργού, μα το δικό μου αδυνατεί να την εντοπίσει και δεν νομίζει πως αξίζει να κάνει κι άλλα άλματα. Ο «ξεφτισμένος τοίχος» είναι εικόνα εύκολα νοητή όχι όμως η «υγρή μόνωση».
Οι επερχόμενες καταιγίδες είναι και κυριολεκτικές και μεταφορικές (=δυσκολίες, συμφορές). Πάντως όχι θάνατος!
Μετά είναι η «σταχτιά απόγνωση των χαμένων». Εδώ δεν καταλαβαίνουμε γιατί είναι «σταχτιά» η απόγνωση. Και ο θάνατος είναι τώρα ο «φιδίσιος ήχος» (=σφύριγμα, σύρσιμο;) που χαράζει τα σπλάχνα και δαγκώνει. Ούτε αυτό το καταλαβαίνω.
2. Ας κοιτάξουμε ορισμένα σημεία, όχι μήπως και τα κατανοήσουμε αλλά για να δούμε πως λειτουργεί αυτή η ασάφεια.
Αποσαφηνίσαμε τη «στάχτινη μνήμη». Μα αμέσως βλέπουμε άλογη σύνδεση με την «υγρή μόνωση» και τον «ξεφτισμένο τοίχο». Ήδη όμως είχαμε τη στάχτη το πρωί που πάλι είναι άλογη σύνδεση με τον νυχτερινό παγετό!
Πώς συνδέεται το σταχτί με την απόγνωση; Το σταχτί είναι ανάμεσα στο μαύρο και το λευκό. Τη «μαύρη» απόγνωση την καταλαβαίνω (βαθιά, μεγάλη, γεμάτη απελπισία χωρίς φως στο τέλος του τούνελ). Ποια είναι η λευκή και ποια η σταχτιά; Δεν ξέρω. Ξέρω όπως όλοι πως η απόγνωση δεν είναι θάνατος – οπότε γιατί μας το λέει; Άγνωστο. Ίσως όμως να σημαίνει κάτι άλλο ή και τίποτα! Μου φαίνεται πως παίρνει πόζα εδώ, την πόζα του ανθρωπιστή που νοιάζεται για τους «χαμένους» αλλά και του σοφού που γνωρίζει ποιος είναι ο πραγματικός θάνατος – «ο φιδίσιος ήχος »– και μας πληροφορεί. Και φυσικά κανένας ήχος και κανένα φίδι δεν μας δαγκώνει στα σπλάχνα αφού τα χαράξει (πώς;) ούτε ξέρουμε γιατί αυτός ο ήχος είναι θάνατος!
Τέλος, δεν καταλαβαίνω πώς είναι η Ιστορία «η μόνη αστροφεγγιά». Διότι εκτός από την κυριολεκτική αστροφεγγιά του ουρανού υπάρχουν πολλές άλλες μεταφορικές.
Η δυσκολία δεν είναι μόνο η σχέση Ιστορίας και αστροφεγγιάς μα και το «μόνη».
Υπάρχει μεγάλη, αγεφύρωτη μάλλον, απόσταση ανάμεσα σε όλα αυτά τα ετερόκλητα στοιχεία που ο επίδοξος ποιητής μάλλον αυθαίρετα σχετίζει με διαδοχή εικόνων, και με μεταφορές και άλλα σχήματα (ο ήχος δαγκώνει) ή με κυριολεξία (μόνη).
3. Κάποτε στη νεότητά μου θαύμαζα τον Σεφέρη κι ας μην καταλάβαινα σχεδόν τίποτα από τη Στέρνα κι έπειτα. Σήμερα, έχοντας μεγαλύτερη εξοικείωση και βαθύτερη κατανόηση στη σύνολη σφαίρα της Λογοτεχνίας (και ιδίως της Ποίησης και της Κριτικής), θαυμάζω το Ερωτικός Λόγος και ορισμένα αποσπάσματα από άλλα κείμενά του, μα δεν τον θεωρώ ούτε σπουδαίο ποιητή ούτε ικανό κριτικό. Έχω γράψει αρκετά άρθρα στηρίζοντας αυτή την άποψή μου.
Για να δικαιολογήσει το «άλογο» (ή παράλογο ή σκοτεινό/στρυφνό) στη μοντέρνα στιχουργία, την οποία ο Σεφέρης εισήγαγε και ανέπτυξε στη χώρα μας, αναφέρει έναν στίχο από παλαιό δημοτικό τραγούδι που περιέχει αυτό το άλογο στοιχείο, λέει:
Και το βοριά το δροσερό τον πήραν τα καράβια.
Ο βοριάς (ή άλλος άνεμος) «παίρνει» και παρασύρει/σπρώχνει τα καράβια. Ορθό. Δύσκολο όμως τα καράβια να πάρουν τον άνεμο – αυτό υπονοούσε ο Σεφέρης.
Γιατί, παρακαλώ; Γιατί πρέπει να πάρουμε την ίδια έννοια – ότι δηλαδή τα καράβια πήραν και παρέσυραν τον βοριά;
Το ρήμα παίρνω συνυποδηλώνει και εκλαμβάνω, παραλαμβάνω, πίνω ή τρώω (καφέ και παξιμάδι) κλπ. Οπότε τα καράβια κάλλιστα «δέχτηκαν, ρούφηξαν» τον βοριά.
Εξάλλου, στη δημοτική παράδοση βρίσκουμε άπειρες υπερβολές, μύθους και μαγεία.
Έτσι πολλά για μας παράξενα και ανεπίτρεπτα ήταν πριν 300 χρόνια επιτρεπτά.
Αλλά ο μοντέρνος στιχουργός δημοσιεύει τα κείμενά του για να μας ευχαριστήσει και να μας διδάξει. Κόπτεται μάλιστα για τον ρεαλισμό του, τη χρήση της κοινής μας καθομιλουμένης και την αποφυγή λυρισμού και «παρνασσισμού». Αλλιώς γιατί τα δημοσιεύει και μάλιστα με δικό του κόστος χρηματικό.
Ο ρεαλισμός και η επικοινωνία συνοδεύονται από νόημα. Αν εγώ πρέπει να μαντεύω τι σημαίνει κάθε δεύτερη φράση, τότε ο επίδοξος ποιητής είναι κάκιστος στιχοπλόκος.
Στη συγκεκριμένη περίπτωση (§1) βλέπω τι επιχειρεί να κάνει αλλά και μια αξεπέραστη αδυναμία να το επιτύχει. Παίρνει την πόζα μόνο και παράγει παραποίηση.
2 Comments
Δομήνικος ο Κρης
Αγαπητέ Νικόδημε
Η στάχτη είναι ένα απομεινάρι της καύσης κάποιας ύλης, είναι μια σκόνη που την παίρνει εύκολα ο άνεμος, dust in the wind όπως λέει ένα κάπως θρηνώδες άσμα. Δεν έχει λοιπόν μόνο γκρίζο χρώμα, έχει και άλλα εξόφθαλμα χαρακτηριστικά τα οποία δείχνετε να παραβλέπετε. Διατί παρακαλώ; Φυσικά δεν νομίζω πως ο νους σας έχει τόσο ρηχό βάθος πεδίου. Αν μη τι άλλο δημιουργείτε εντέχνως συνθήκες αποκαλυπτικού διαλόγου ή άλλως δοκιμάζετε, δυστυχώς, τον αναγνώστη σας. Και λέω δυστυχώς διότι κάτι τέτοιο σημαίνει έλλειψη εμπιστοσύνης, ίσως εκ του πονηρού και ίσως αδικαιολογήτως.* Ο Υπερβατικός Ρεαλισμός όμως εγγίζει την ανέκφραστη Αλήθεια και ως τέτοιος είναι από τα λίγα πράγματα που μένουν. Όπως βλέπετε, οι αιτίες ξεκλειδώνουν τα νοήματα:
Η μνήμη είναι σαν τη στάχτη που την παίρνει ο άνεμος,
όπως η τέφρα
των τιμημένων νεκρών,
ως φως και νέφος να ανέβουν στους ουρανούς,
να μην τους πάρει υπό τη γη ο Άδης και ο κάτω κόσμος,
ενώ αλλαχού των αμαρτωλών, των άρρωστων, των κολασμένων,
στη πυρά να ξεβρωμίσει ο τόπος, να μην μαγαρίσουν,
όχι στο αγιασμένο και ήσυχο κοιμητήριο του χωριού,
σε κάποιο κήπο, στην Εδέμ,
στον παράδεισο της ανάπαυσης των ψυχών.
Μάρτυς ο Θεός, άλλες εγγυήσεις ζητούν μόνον οι άπιστοι στον ίδιο τον θεό τους, αν έχουν καν ένα.
Δομήνικος ο Κρης
* Όπως οπωσδήποτε γνωρίζετε, ο Παρατηρών προβάλει και προσβάλει, επηρεάζει κάποτε αρνητικά το Παρατηρούμενον, είναι αυτό που λένε οι Ορθόδοξοι, το Κακό Μάτι (ΜΑΤ 6:23). Πολλοί αγνοούν θεληματικά την τηλεπάθεια και τα πνευματικά φαινόμενα, προφανώς από φόβο, ίσως γιατί έχουν τη φωλίτσα τους λερωμένη, ίσως γιατί συνηθίζουν να κοιτάζουν από τη κλειδαρότρυπα, από τα σκοτάδια. Ως διεφθαρμένοι πάλι είναι πιο χρήσιμοι για ορισμένους σατανάδες που αυτό ακριβώς επιδιώκουν, αφού ως τέτοιοι ελέγχονται ευκολότερα με τη σφύρα και το μαστίγιο παρά με το καρότο που κοστίζει παραπάνω και που αφήνει αδιάφορους τους μη πεινώντες. Μα ο πόνος φέρνει πείνα και η πείνα πόνο και κάποιοι λένε "πρέπει να πεινάσουμε" και άλλοι παραπέμπουν "μακάριοι οἱ πεινῶντες καὶ διψῶντες τὴν δικαιοσύνην, ὅτι αὐτοὶ χορτασθήσονται"(ΜΑΤ 5:6). Για να το κάνουμε δίφραγκα, λιανά, πεζά, εάν κάποιος λόγω κακής παρελθούσης αλλότριας εμπειρίας ή εκ ιδιοσυγκρασίας πονηρός ή απλώς απατεώνας πάει και κολλήσει μια ρετσινιά σε έναν επιχειρηματία, δείγματος χάριν, ή επιστήμονα ή γιατρό ή λόγιο ή κάτι άλλο και όταν ακόμα παρουσιάζονται σε εκείνον τέτοιοι περιορισμοί, πειρασμοί και παγίδες προκειμένου να πραγματωθεί όντως η κατηγορία ή να ακυρωθούν όσα κεκτημένα αντίβαρα αυτής ώστε κανείς να μην τον βλέπει με καλό μάτι και να τον εμπιστεύεται πια, τί μπορεί να κάνει για να ζήσει άλλο από το να καταντήσει ένας απατεκαιώνας ασχήμων καλικάντζαρος ή ότι άλλο του προσάπτεται, να υιοθετήσει τον ρόλο που του επιβάλλεται αν το αντέχει και όπου τον βγάλει; Κάπως έτσι πολλαπλασιάζετε το κακό και συνεχίζει η ανωμαλία του καθεστώτος που μας έχει επιβληθεί όπως λέει ο κυρ Γιώργης ο Σεφέρης. Ο γνωστός δε αυτάρεσκος Χότζας δεν είναι παρά ένας εξυπνακίζων διαφθορέας: αντίθετα με τις πεποιθήσεις του, άλλοι πονούν με τον πόνο των άλλων ακόμη και εάν δεν είναι το δικό τους κορμί που δέχεται τα χτυπήματα, είναι η κοινή ψυχή, είναι ο εαυτός που πονά έτσι κι αλλιώς, όχι το υλικό σώμα: μία αποσυνδετική τοπική νάρκωση στην οδοντίατρο θα μπορούσε να σας πείσει.
Όποιος αδικεί και βλάπτει έναν άνθρωπο, δεν βλάπτει μόνον αυτόν αλλά όλη τη κοινότητα, για πολλούς λεπτούς και πραγματικούς λόγους μα και διότι προκειμένου να περιοριστούν παρόμοιες ζημιές θεσμοθετούνται μέτρα και κανονισμοί που περιορίζουν άπαντες όσους εν τω φωτί, ουχί εν τη σκοτία, περιορισμοί που αδικούν, φθείρουν και βλάπτουν πρωτίστως τους ενάρετους: ναι μεν ελεύθερον το εύψυχον, πώς δε εύψυχον αν μή ελεύθερον; Όσο τα κρίματα και τα εγκλήματα πληθαίνουν τόσο οι "προκαταλήψεις" και οι "νομοθετήσεις" προς περιορισμόν τους αυξάνουν, έτσι που κανείς πια να μην μπορεί να πάρει ανάσα παρά μόνον όσοι παρανομούν! Με αυτούς τους "Εβραίους" απ' την μια μεριά και τους "Ρωμαίους" απ την άλλη τα πάνω ήρθαν κάτω… Δηλαδή, όχι μαζί με τα ξερά καίγονται και τα χλωρά, αλλά τα χλωρά καίγονται μόνα και τα ξερά βγαίνουν λάδι!
Ω Νικόδημε, τούτο είναι το νόημα του τίτλου "Ο Αίρων τας Αμαρτίας του Κόσμου".