Π105: Σκοτεινότης

1. Έχω πολλές φορές αναφερθεί στο θέμα της σκοτεινότητας, η οποία έχει πλέον κυριαρχήσει στην ποίηση αρχίζοντας με τον Σεφέρη στη δεκαετία 1920 και, μετά, τους θιασώτες του σουρεαλισμού. Κι έχω παρεμπιπτόντως υιοθετήσει τον όρο σουρεαλισμός, διότι ο ‘υπερρεαλισμός’ δεν έχει καμιά σχέση με τον ρεαλισμό: τo είδος αυτής της ποίησης είναι παντελώς και ασυνάρτητα φανταστικό.

Στις Δοκιμές του ( τόμος 1, σ 85) ο Σεφέρης απαξιώνει τον σουρεαλισμό και την ‘αυτόματη γραφή’ στην ποίηση, διότι νόθευε την ποιητική κατεύθυνση, καταργούσε την επικοινωνία μεταξύ εσώτερου εαυτού κι εξώτερου κόσμου της προσωπικότητας κι έκανε αδύνατη την αξιολόγηση αυτής της ποίησης με αισθητικά κριτήρια. Το ίδιο περίπου ισχύει για τις εικαστικές τέχνες επίσης.

Ο Σεφέρης κάνει εδώ δύο σοβαρά σφάλματα. Πρώτον, δεν υπήρξε (ούτε υπάρχει) ‘αυτόματη γραφή’ κατευθείαν από το ‘υποσυνείδητο’: όπως αποκάλυψαν οι αρχιερείς οι ίδιοι, σε κάθε προσπάθεια επενέβαινε η διάνοια, η προσωπικότητα, το επιφανειακό εγώ, κι έκανε διορθώσεις. Το ίδιο συμβαίνει και με το ξεχείλισμα συγκίνησης και την ροή των λέξεων: πάλι επεμβαίνει το εποπτεύον στοιχείο του νου και κάνει διορθώσεις. Δεύτερον, ο ίδιος ο Σεφέρης έγραφε με σουρεαλιστικό ύφος, όχι όμως όπως οι ακραίοι στιχουργοί.

2. Ακολουθούν μερικές γραμμές από ένα κείμενο του 2015 (Ανθολογία Ποιητικής Διαλόγων, εκδ. Γκοβόστη 2016, σ48): περιγράφουν και απευθύνονται στη θεά Σελήνη.

Μοίρα μαρασμού κι εκλογή ονείρου/ μοίρα ίμερη της μέρας και λαχείο της ψυχής/ νόμισμα στα χέρια του εργάτη, που δεν χάνει την αξία του./ Εσύ, οστό του πεθαμένου ονείρου/ κι ατμισμένο κρανίο ιδανικού ονειρευτή./ Εσύ φωτογραφία της μνήμης μου…

Όπως εύκολα διαβλέπει ο αναγνώστης, εδώ το μυαλό δουλεύει για να βρει εικόνες, σχήματα και διανοήματα που μπορεί να έχουν κάποια σχέση, μα και όχι, με το φεγγάρι.

Στην πραγματικότητα έχουμε μια παράλογη σύλληψη διανοημάτων, εικόνων. Ο ποιητικός κύκλος (ποιητές, κριτικοί, καθηγητές σαν τον Βαγενά ή τον Γαραντούρη, λιγοστοί αναγνώστες) μιλάει για ‘άλογη σύλληψη των πραγμάτων’ και για ‘άλογες εικόνες’ ή ‘άλογα σύμβολα’ που δεν ανάγονται σε καθολική ή έστω ευρεία αναγνώριση και αποδοχή˙ ο αναγνώστης πρέπει να μαντεύει συνεχώς

Εδώ έχουμε λοιπόν ένα καλό παράδειγμα σκοτεινότητας ή ασάφειας θεληματικής.

3. Όμως πρέπει να αναλογιστούμε στα σοβαρά αν έχει κάποια αξία τέτοια γραφή. Διότι όλοι οι σοβαροί (ή σοβαροφανείς) ποιητές και κριτικοί, ακόμα και πριν από τον Σεφέρη μας διαβεβαιώνουν πως η καλή ποίηση μεταδίνει συγκίνηση και φέρνει κάθαρση ή/και ανάταση στον αποδέκτη – μετά αφού αυτός συμμεριστεί την συγκίνηση του ποιητή.

Τώρα είναι φανερό πως οι γραμμές πιο πάνω μεταφέρουν μόνο μια προσπάθεια να αινιγματίσουν ή να σοκάρουν και να επιδείξουν την ικανότητα του στιχουργού να γράφει άσχετα και ασύστατα διανοήματα. Στην πραγματικότητα όχι μόνο δεν αισθανόμαστε συγκίνηση μα νιώθουμε κόπωση και οριστική απέχθεια.

Ας πάρουμε ακόμα ένα παράδειγμα:

Λάδι στον ήλιο˙/ τρόμαξαν τα φύλλα/ στου ξένου το σταμάτημα/ και βάρυνε η σιγή/ ανάμεσα στα γόνατα/ Έπεσαν τα νομίσματα˙ ‘Επικαλέω τοι την θεόν…’

Μαντεύω κάποιο νόημα, κάποια συγκίνηση και κάποια σύνδεση με κάποιο αρχαίο κείμενο. Μα ακόμη κι όταν οι σημειώσεις στο τέλος του τόμου με πληροφορήσουν πως πρόκειται για ένα έθιμο σε ναούς  της Αφροδίτης, όπου μια γυναίκα πάει και περιμένει να την ‘ ψωνίσει’ ένας ξένος, πάλι δεν νιώθω συγκίνηση. Ο νους μου απλούστατα έχει απηυδήσει. Αυτές οι γραμμές είναι του Σεφέρη.

4. Αυτό ήταν ένα τρίτο και σοβαρότερο λάθος του Σεφέρη και όσων καλόπιστα ίσως τον ακολούθησαν. Ο Κωνσταντίνος Τσάτσος πολύ σοφά προσπάθησε να προειδοποιήσει (Σεφέρης Γ. και Τσάτσος Κ.: Ένας διάλογος για την Ποίηση, επιμέλεια Λ. Κούσουλας, Εστία 1975).

Ο Σεφέρης δεν άκουσε, νόμιζε πως ήξερε καλύτερα. Ήθελε την ποίηση ‘ελλειπτική’, μια τέχνη υπονοούμενων κι ένα κοινό επαρκές σε φαντασία, ευαισθησία και ‘εκτεταμένη μάθηση’: συμμεριζόταν τις απόψεις του Έλιοτ, του Πάουντ και ορισμένων Γάλλων, όπως ο Βερλέν και ο Μποντλέρ. Ταυτόχρονα ισχυριζόταν εντελώς αντιφατικά, πως το ιδανικό ακροατήριο (όχι κοινό αναγνωστών) θα αποτελούνταν από ανθρώπους απλοϊκούς και χωρίς μόρφωση (Δοκιμές, τόμος 1, σ32-3 και 83-4)!!!

Μα μπορεί ένας απλοϊκός και αμόρφωτος άνθρωπος να κάθεται και να ακούει τον Σεφέρη (ή κάποιον άλλο ή κάποιον ηθοποιό) να διαβάζει κάποιο ποίημά του και να τον καταλαβαίνει και να νιώθει συγκίνηση άλλη από ανία; Ιδού –

Ή μήπως όχι δεν απομένει τίποτε παρά μόνο το βάρος/ η νοσταλγία  του βάρους μιας ύπαρξης ζωντανής/ εκεί που μένουμε τώρα ανυπόστατοι λυγίζοντας/ σαν τα κλωνάρια της φριχτής ιτιάς σωριασμένα μέσα στη διάρκεια της απελπισίας/… (Από πού κι ως πού είναι η πανέμορφη ιτιά ‘φριχτή’;)

5. ‘Κι όμως πρέπει να λογαριάζουμε κατά πού προχωρούμε’, έγραψε ο Σεφέρης στο «Ένας γέροντας στην ακροποταμιά».

Προφανώς ο ίδιος δεν λογάριασε πού οδηγούσε η ‘μοντέρνα’ ποίηση και η σκοτεινότης. Καλύφθηκε γράφοντας πως, βέβαια, ένα ποίημα πρέπει να έχει και νόημα. Μα το ενδιαφέρον και η πρακτική του έμειναν στην ‘ελλειπτικότητα’ και σκοτεινότητα. Ας μη νομιστεί πως μόνο εγώ βρίσκω στρυφνότητα στην άλογη διαδοχή εικόνων, παραπομπών και υπαινιγμών, όπως στα δυο αποσπάσματα. Ο P Levi επίσης επεσήμανε πως στον Σεφέρη «πάντα βρισκόμαστε στο κέντρο των μύθων, ου δεν τους καταλαβαίνουμε ποτέ» καθώς, συμπλήρωσε «οι υπαινιγμοί δεν μπορούν να ξεδιαλυθούν» (σ 154, Χ. Σακελαρίου Παραδοσιακή και Μοντέρνα Ποίηση, Πατάκη, 2003).

Λίγο αργότερα εμφανίστηκε ο Ελύτης με ακόμα εντονότερη την ίδια τάση. Και αυτός θεωρητικά ήθελε οι εικόνες να βγαίνουν ‘από την κολυμπήθρα των κοινών συμβόλων’ (Νέα Γράμματα, Ιαν. 1944) μα στην πράξη έκανε άλλα.

Κι  έτσι η Ποίηση σήμερα προβάλλει ασυναρτησία και σκουπιδαριό.

Δεν είναι μόνο οι ποιητές. Συμμετέχουν στον εκφυλισμό και οι κριτικοί και οι καθηγητές και οι εκδότες και όλα τα μέλη του ποιητικού κύκλου.

Από την Ανθολογία Ποιητικών Διαλόγων (σ73) παραθέτω ακόμα ένα διαμάντι εκφυλισμού:

Το κουπί έφτασε πρώτο στο βωμό/ σήκωσε την ασπίδα/ ο κωπηλάτης ποδηλατεί/ με την ώθηση γραφής των σκύλων/ καμιά κόλαση δεν είναι αρκετή για δαμάσκηνα,/ σκέφτηκε το κτήνος/ έμβρυο μεταγεννητικού ελέγχου του θανάτου.