1. Καθώς εμβαθύνεις στον κόσμο της Ποίησης συναντάς πολλά φαινόμενα, ελκυστικά, απωθητικά, παράδοξα και αδιάφορα.
Συχνά ακούς από τον ποιητικό κύκλο “ο Άλφα έγραψε αυτό… ο βήτα έγραψε το άλλο”, διότι θεωρείται καλό μια γνώμη να στηρίζεται από αυθεντία.
Είναι αναπόφευκτο, απόλυτα φυσικό, να υπάρχουν αυθεντίες σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης γνώσης και δραστηριότητας. Για όλους μας, πρώτα ήταν οι γονείς (ή αυτοί που μας μεγάλωσαν) και μετά οι δάσκαλοι στο σχολείο (ως το πανεπιστήμιο).
Αναπόφευκτα και φυσικά σεβόμαστε τις αυθεντίες και ακολουθούμε τις οδηγίες τους.
Αργά ή γρήγορα, όμως, αυτά όλα αλλάζουν. Και βλέπουμε πως σε διαφορετικές εποχές και χώρες ίσχυαν και ισχύουν διαφορετικές αυθεντίες και αντιλήψεις.
(Υπάρχουν πέντε οδηγίες που πάντοτε διδάσκονταν κι ενσωματώνονταν στους νόμους μιας χώρας, εκτός από βάρβαρους, ληστρικούς λαούς: να μη βλάπτουμε άλλους· να λέμε την αλήθεια· να μην κλέβουμε· να μη νοθεύουμε – πράγματα, σχέσεις και θεσμούς· να μη σωρεύουμε περισσότερα από όσα χρειαζόμαστε. Αυτό είναι άλλο θέμα).
2. Μεγάλες αυθεντίες, όχι όμως οι μόνες, σήμερα θεωρούνται ο Σεφέρης και ο Έλιοτ (και σε μικρότερο βαθμό ο Ελύτης και οι Γάλλοι συμβολιστές του 19ου αιώνα και οι σουρεαλιστές του 20ου). Γι’ αυτό συχνά διαβάζεις ή ακούς – “Ο Σεφέρης λέει… ο Έλιοτ έγραψε…” και παρόμοια ανάλογα με το τι πρεσβεύει ο ομιλητής.
Σε 100 ή και σε 50 χρόνια οι αυθεντίες μάλλον θα έχουν αλλάξει καθώς και τα γούστα και η γενικότερη νοοτροπία. Πολύ φοβάμαι προς το χειρότερο. Όμως άλλο είναι το θέμα μας.
Η “σκοτεινότητα” (=ακατανοησία) που θεωρείται αναγκαίο συστατικό στην ποίηση σήμερα εισήλθε με τα κείμενα του Σεφέρη. Πολλοί λένε πως άρχισε με τη “δραματική” ποίησή του μετά το “λυρικό” Ερωτικός Λόγος. Αυτό δεν είναι αλήθεια. Ο προσεκτικός αναγνώστης θα διακρίνει “σκοτεινότητα” και στα πρώιμα λυρικά ποιήματα (“68. Ποίηση: Σεφέρης, ξανά”). Επιπλέον, θα ανακαλύψει πως αυτός ο διαχωρισμός δεν ισχύει πάντοτε αφού “δράμα” υπάρχει στα λυρικά και «λυρισμός» στα δραματικά.
Η θεωρητική αφετηρία που ξεκίνησε με τους Γάλλους Βερλέν, Μαλαρμέ, Μποντλέρ, βρίσκεται καλά διατυπωμένη στον Έλιοτ, που έγραψε: “Μπορούμε να πούμε πως, από ότι φαίνεται, οι ποιητές στον πολιτισμό μας, έτσι όπως αυτός διαμορφώθηκε σήμερα, πρέπει να είναι δύσκολοι. Ο πολιτισμός μας έχει μέσα του μεγάλη ποικιλία και περιπλοκή, και αυτές οι δύο, η ποικιλία και περιπλοκή, επενεργώντας σε μια εκλεπτυσμένη ευαισθησία, θα πρέπει να παράγουν ποικίλα και περίπλοκα αποτελέσματα. Ο ποιητής θα πρέπει να γίνει όλο και περισσότερο υπαινικτικός κι έμμεσος, ώστε να υποτάξει και, αν είναι ανάγκη, να εξαρθρώσει, τη γλώσσα στα νοήματά του”.
Αυτά, ακόμα κι αν τα δεχθούμε ολοκληρωτικά, πολύ απέχουν από την μαύρη σκοτεινότητα κι ασυναρτησία που συναντάμε τόσο συχνά και σε τέτοια έκταση σε κείμενα που περνάνε σήμερα ως “ποίηση”.
3. Προτού κοιτάξω αυτή την άποψη, πρέπει να υποδείξω πως η σκέψη του Έλιοτ εδώ έχει παραλογισμό. Πολλοί άλλοι το υπέδειξαν παλαιότερα – όπως πολλοί άλλοι παλαιότερα δεν υπνωτίστηκαν σε βαθμό χαζομάρας από την αδικαιολόγητη αίγλη του Σεφέρη και υπέδειξαν, κάποτε με αδικαιολόγητη κακεντρέχεια, αδυναμίες του.
Τις πολλές αδυναμίες του Σεφέρη, όπως και τις αρετές του στην ποίηση και στην κριτική του, τις υπέδειξα σε πολλά παλαιότερα άρθρα. Εδώ θα σταθώ σύντομα στην αυθεντία του ως κριτικό. Όταν στη δεκαετία του 1930 επιδόθηκε στον διάλογο με τον Τσάτσο, ανάφερε ως παράδειγμα του “άλογου” (=σκοτεινότης, παράλογο) στην ποίηση τον στίχο από ένα Δημοτικό τραγούδι “Και το βοριά το δροσερό τον πήραν τα καράβια”. Ως παράδειγμα δεν ευσταθεί αυτό, είναι πέρα για πέρα ανέντιμο και δείχνει μεγάλο περιορισμό και στη λογική και στην ευαισθησία του Σεφέρη. Διότι, πρώτον, έχουμε μια υπερβολή – επιτρεπτή – σε μια εποχή όπου ο μύθος και το παραμύθι, προκαταλήψεις και δεισιδαιμονίες, είναι καθημερινά στοιχεία της τοτινής κουλτούρας, και, δεύτερον, το ρήμα “πήραν” έχει και τη μεταφορική έννοια “απορρόφησαν” – κι έτσι συνέχισαν να πλέουν τα καράβια. Αυτή είναι μόνο μια από πολλές, δυστυχώς, αμαρτίες του νομπελίστα.
Εγώ δεν θα θεωρούσα ποτέ, και θα συμβούλευα κάθε σκεπτόμενο άνθρωπο που έχει διαβάσει αυτά τα άρθρα να μη θεωρεί, ως αυθεντία ούτε τον Σεφέρη αλλά ούτε και τον Έλιοτ – ούτε κι εμένα.
4. Αναμφίβολα, η σύγχρονη (από το 1900 και δώθε) κουλτούρα έχει μεγάλη ποικιλία και περιπλοκή. Αυτό δεν σημαίνει πως μεγάλη ποικιλία και περιπλοκή δεν υπήρχαν στην αρχαία Αθήνα, Ρώμη, Αλεξάνδρεια Κωνσταντινούπολη, Κόρντοβα κλπ. Ούτε σημαίνει πως “εκλεπτυσμένες ευαισθησίες” επηρεάζονταν έτσι που να παράγουν ποικίλα και περίπλοκα προϊόντα: στην Αλεξάνδρεια δεν υπήρξε, από το 300 πκχ ως το 300 κχ, καμιά αξιόλογη ποίηση και, σίγουρα, καμιά “δύσκολη” ποίηση, κι ας ήταν ένα ζωντανό κέντρο γραμμάτων σε όλη την Εγγύς Ανατολή.
Αλλά, όσα κι αν ειπωθούν από αυθεντίες (δοκιμιογράφους, κριτικούς και ποιητές), δεν αλλάζει το γεγονός πως, τελικά, το ποίημα πρέπει να έχει νόημα ή νοηματική αλληλουχία, διαφορετικά δεν ενδιαφέρει κανέναν έξω από τον πολύ στενό, τον εσωτερικό πια, ποιητικό κύκλο.
5. Ακόμα και στο Έρημη Χώρα του Έλιοτ, υπάρχει και αποδεκτή δυσκολία και ασυναρτησία και κακή ποίηση.
Οι τελευταίες 10 γραμμές (I sat upon the shore ‘Κάθισα πάνω στην ακτή’… κλπ) είναι ασυνάρτητες. Δεν είναι ποίηση αλλά μια σειρά από αναφορές σε άλλα ποιητικά έργα που μόνο με τη βοήθεια υποσημειώσεων γίνονται κατανοητές.
Οι πρώτοι στίχοι (April is the cruelest month ‘Ο Απρίλης είν’ ο πιο σκληρός μήνας’…) είναι πανέμορφη ποίηση – και απηχεί την απαρχή του Canterbury Tales του G. Chancer (14ος αιώνας): μοντερνίζω τη μεσαιωνική Αγγλική – when that April with its showers sweet/ the drought of March has pierced to the root….»
Κάκιστη ποίηση, κι ας θεωρείται δραματικότατη είναι σίγουρα το τμήμα when Lil’s husband got demobbed ‘¨Όταν της Λιλ ο άντρας απολύθηκε’… ως το τέλος του τμήματος 2, The Game of Chess ‘Παρτίδα Σκάκι’.
Τα ίδια μπορούν να ειπωθούν για το Ash Wednesday ‘Τετάρτη των Τεφρών’ και, φυσικά για το Four Quartets ‘Τέσσερα Κουαρτέτα’.
Τέτοια ανάλυση όμως χρειάζεται ιδιαίτερο άρθρο και άριστη γνώση της Αγγλικής. Ίσως στο μέλλον.
Θα επανέλθω σύντομα, όχι για την ποίηση του Έλιοτ, μα για να δείξω ακόμα σαφέστερα πως οι κρίσεις του έχουν πολύ παραλογισμό.
