Π62: Ποίηση και παρα-ποίηση, (Β’)

1. Για να καταλάβουμε τι συνιστά καλή ποίηση ας πάμε πίσω στην αρχή, στη βάση της γλώσσας, ένα σκαλοπάτι ακόμα στην κατανόηση.

Οι πλείστες λέξεις έχουν ένα βασικό νόημα ή έναν πυρήνα σημασίας. Π.χ. ‘πλέω’  αναφέρεται σε κάποιο σώμα (σανίδα, πλοίο, λάστιχο, ζώο) που κινείται στο νερό (θάλασσα, λίμνη, ποτάμι) χωρίς να βυθίζεται, είτε καθώς παρασύρεται από κύματα είτε με δική του αυτοκίνηση. Σε μια πρώτη προέκταση της σημασίας του, λέγεται πως κάτι μπορεί να πλέει στο φως, στο σκοτάδι, στον αέρα – ο,τιδήποτε απλώνεται σε έκταση όπως η θάλασσα. Σε μια δεύτερη προέκταση κάτι μπορεί να πλέει σε (πελάγη) χαράς ή απελπισίας ή ο,τιδήποτε τέτοιο. Αλλά δεν μπορούμε να πούμε πως κάποιος πλέει στην κορυφή του Ολύμπου ή σε γήπεδο ποδοσφαίρου ή στο γέλιο/κλάμα. Επιπλέον, μπορούμε να δούμε ή να ακούσουμε κάτι να πλέει στο νερό. Δεν μπορούμε όμως να αγγίξουμε την πλεύση, να τη μυριστούμε ή να τη γευθούμε. Θα αγγίξουμε, θα μυριστούμε και θα γευθούμε αυτό που πλέει ή τη μάζα στην οποία πλέει.

Το όνομα ‘(η)μέρα’ έχει το δικό του βασικό νόημα που υποδηλώνει ένα συγκεκριμένο φαινόμενο: την ημερολογιακή μονάδα που ξεκινά με το ξημέρωμα και τη διάχυση του φωτός καθώς ο ήλιος φαίνεται να ανεβαίνει στον ουρανό και μετά να κατεβαίνει και να δύει κι έτσι να επέρχεται το σκοτάδι της νύχτας. Μετά είναι η περίοδος των δραστηριοτήτων και συναλλαγών των ανθρώπων με την ποικιλία της αλλά και τις ρουτίνες των διάφορων ατόμων. Η μέρα συχνά προσωποποιείται, αλλά μόνο με ορισμένες γενικές ιδιότητες όπως εύκολη/δύσκολη, ανάλαφρη/βαρετή, χαρωπή/κουραστική, που υποδείχνουν (συν-)αισθηματική ποιότητα. Όχι όμως διανοητική όπως έξυπνη/ηλίθια και παρόμοια. Επίσης δεν μπορούμε να της δώσουμε μέλη όπως κεφάλι, λαιμός, χέρια, πόδια. Η μέρα μπορεί να φέρει ή να χαρίσει διάφορα δώρα, ατυχήματα, χαρές, λύπες και ό,τι άλλο.

Η ποίηση κινείται στο κυριολεκτικό και μεταφορικό επίπεδο αλλά πάντα μέσα στο πλαίσιο της φύσης. Εκτός από τον πιο κακόγουστο, γκροτέσκο σουρεαλισμό, δεν μπορείς να γράφεις για καναρίνια με κέρατα ή ελέφαντες ιπτάμενους. Αυτό το μέτρο είναι η Αντικειμενική Αντιστοιχία (συντομογραφία ΑΑ – ή Αντ. Συσχέτιση).

2. Παίρνω τώρα τις γραμμές από κείμενα που άφησα ασχολίαστες στο προηγούμενο άρθρο.

α) Ξεχωρίζω τις ουλές των δακρύων σου. 

Εδώ έχουμε προσποίηση. Τα δάκρυα, όσο καυτά κι αν είναι δεν αφήνουν ουλές. Μπορεί το κύλημα των δακρύων να μοιάζει με ουλή, οπότε μια παρομοίωση θα ήταν αποδεχτή: τα δάκρυα κύλησαν κι έμοιαζαν να αφήνουν ουλές… Αλλά το “ξεχωρίζω” σημαίνει πως υπάρχουν ουλές, και μάλιστα διαφορετικού τύπου, από αυτές των δακρύων.

Επιπόλαια γραφή.

β) Μνήμη… / βόμβα μολότοφ / στα χοντρά μαύρα τζάμια / του μέλλοντος.

Και αυτό επιπόλαιο διανοητικό κατασκεύασμα. Η “βόμβα μολότοφ” χρησιμοποιείται συνήθως από αναρχοαριστερούς διαδηλωτές – ένα μπουκάλι με εύφλεκτο υλικό κι αναμμένη κορδέλα ή θρυαλλίδα – που εκσφενδονίζεται σε αστυνομικούς, σε αυτοκίνητα και κάποτε σε κτίρια, για υπονόμευση της έννομης τάξης. Γιατί παρουσιάζεται η μνήμη σαν τέτοια; Γιατί, με άλλα λόγια, να θέλει να ανατινάξει το μέλλον η μνήμη;… Άγνωστο! Μετά, τα τζάμια συνήθως ανήκουν σε παράθυρα, πόρτες ή τζαμαρίες, που είναι στοιχεία σε ένα κτίριο. Το μέλλον παρουσιάζεται, μεταφορικά, ως κτίριο. Καλώς. Αλλά ενώ ξέρουμε πως κτίρια ή αυτοκίνητα έχουν μαύρα τζάμια, τι έχει το μέλλον που να αποδίδεται με “χοντρά μαύρα τζάμια”;… Το “μαύρο” υποδείχνει απόκρυψη, κάλυψη, και όντως το μέλλον δεν είναι ορατό. Με ποια συστατικά του μέλλοντος όμως αντιστοιχούν τα μαύρα τζάμια;… Άγνωστο! Αν ο αφηγητής υπονοεί πως ολόκληρο το μέλλον είναι ένα οικοδόμημα από μαύρο τζάμι κι έτσι με άγνωστο περιεχόμενο, πάλι σφάλλει. Διότι αυτό το οικοδόμημα είναι για μας τρισδιάστατο και καθορισμένο στον χώρο. Το μέλλον δεν είναι τέτοιο καθόλου, αλλά έρχεται στην εμπειρία μας στιγμή με στιγμή ακατάπαυστα.

δ) Έσπερνες ολόγλυκες τις νύχτες του καλοκαιριού.

Εδώ έχουμε ρομαντική αδυναμία στο ρήμα “έσπερνες”. Σπέρνουμε σπόρους συνήθως, και μεταφορικά, πράγματα που μοιάζουν με σπόρους. Υπάρχει ένας στίχος του Σολωμού “Νύχτα γιομάτη θαύματα, νύχτα σπαρμένη μάγια”: είναι θαυμαστός, είναι μαγικός διότι η νύχτα, όπως ένα χωράφι σπαρμένο με λουλούδια, είναι σπαρμένη με άστρα που μοιάζουν με σπόρους (φωτεινούς), και αυτή η άποψη είναι ένα από τα θαύματα. Αλλά οι νύχτες δεν μοιάζουν με σπόρους σε τίποτα. Μετά, που σπέρνονταν οι νύχτες αυτές;… Στο καλοκαίρι; στον χρόνο, στην εμπειρία μας;… Είναι όλα πολύ αόριστα. Δεν υπάρχει ΑΑ.

3. Τώρα ας κοιτάξουμε παραδείγματα αληθινής ποίησης.

γ) Όπως θα κατεβαίνει στη ραχοκοκαλιά η απειλή.

Ευτυχώς που εδώ “η απειλή” δεν ακολουθεί το “κατεβαίνει” κι έτσι αποφεύγουμε τη, για μένα, πάντα δυσάρεστη συνίζηση (-ει η…). Όταν νιώθουμε να υπάρχει απειλή, νιώθουμε συγχρόνως ταραχή, και συχνά, μια δόνηση, μια φρικίαση, στη σπονδυλική στήλη. Η μεταφορά εδώ είναι πολύ παραστατική καθώς ο νους (ή εγκέφαλος) αντιλαμβάνεται την απειλή και το σοκ ή ρίγος του φόβου κατεβαίνει στη ραχοκοκαλιά. (Συχνά υπάρχει και σφίξιμο στο στομάχι.)

ε) Το κύμα που ετοιμάζει / στα σπλάχνα της η θάλασσα…

Εδώ η θάλασσα προσωποποιείται σε εγκυμονούσα γυναίκα. Η συμπιεσμένη παρομοίωση είναι – όπως η εγκυμονούσα ετοιμάζει και μεγαλώνει μέσα στα σπλάχνα της το έμβρυο, έτσι και η θάλασσα ετοιμάζει κάτω από την επιφάνειά της, μέσα στα βάθη της, το κύμα. Η μεταφορά (“στα σπλάχνα”) δεν είναι συνταρακτική αλλά λειτουργεί καλά.

4. Στη σύγχρονη εποχή η καλή ποίηση σπανίζει. Τη βρίσκουμε συνήθως σε ορισμένες γραμμές ή μικρά αποσπάσματα, όπως αυτά (γ, ε, ζ) πιο πάνω. Τα σχήματα λόγου μένουν και λειτουργούν στον φυσικό κόσμο και στο κυριολεκτικό επίπεδο και στο μεταφορικό. Με άλλα λόγια υπάρχει Αντικειμενική Αντιστοιχία ( ή Συσχέτιση).

Στη σύγχρονη εποχή πληθαίνει μια εκπληκτική αποθράσυνση που εμφανίζεται στην ασυναρτησία των περισσότερων κειμένων τα οποία περνούν για ποίηση. Συχνά οι κειμενογράφοι αυτοί δεν τηρούν (ή δεν ξέρουν;) ούτε απλούς κανόνες σύνταξης. Γράφουν έτσι όπως τους έρχεται στη νοητική ανεξέλεγκτη φλυαρία τους. Οι αυθεντίες τους δεν είναι οι κλασικοί και μεγάλοι ποιητές, αλλά οι σύγχρονοι λαπάδες της παραποίησης.

Το αποτέλεσμα – χιλιάδες τομίσκοι κακογουστιάς, κακοτεχνίας και κακοφωνίας.

ζ) Χρυσά καντήλια ετοίμαζε ο ήλιος / στο δειλινό της αχλαδιάς.

Τα “χρυσά καντήλια” είναι μεταφορά για αχλάδια. Η σχηματική ομοιότητα δεν είναι πολύ μεγάλη αλλά η λάμψη των χρυσωπών καρπών μας αρκεί. Ο ήλιος που προσωποποιείται, ετοίμαζε τα καντήλια το δειλινό για να λειτουργήσουν φέγγοντας τη νύχτα. Σαν δύναμη της Φύσης ετοίμαζε τα αχλάδια το δειλινό για να ωριμάσουν αργότερα, σε ώρα που δεν τα βλέπουμε, σα να είναι νύχτα. Η αναλογία, λοιπόν, στέκει. Ο λυρισμός ενισχύεται, όπως ακούγεται καθαρά, από την επανάληψη του φωνήεντος -ι- και του συμφώνου –λ-. Ο ιαμβικός ρυθμός είναι κανονικός.

5. Ας πάρουμε ακόμα έξι παραδείγματα:
α) έχει πολλά παιδιά ο καλός οικογενειάρχης /
το σώμα του στάχτη / ο κόσμος ακόμα /…
β) κι οι ώρες φυλλορροούν σαρκαστικά /
για τις ψυχές που ακροβατούν στο ανύπαρκτο.
γ) μες στο σεληνόφως / έβγαινε απ’ όλο το σώμα του
η ομορφιά / σμίγοντας με τα χώματα.
δ) χλωμά καΐκια κατέβασαν τις σημαίες τους /
σάλπιγγες στο βυθό σημάνανε το τέλος
ε) …σύντομα όλα γίνονται ασήμαντα
και λέξεις παίρνουν διαζύγιο από πράγματα και νοήματα.
ζ) Μού’πες / πως η σάρκα μας έκρουσε την καμπάνα /
που ήταν κρεμασμένη σε κείνο τ’ αυγουστιάτικο φεγγάρι.