Π61: Ποίηση και παρα-ποίηση Α’

1. Υπάρχουν πολλοί ορισμοί της ποίησης, κανένας πολύ ικανοποιητικός. Γι’ αυτό μερικοί λένε πως γνωρίζουμε την ποίηση όταν την διαβάζουμε και γνωρίζουμε την απουσία της επίσης. Αλλά και αυτή η γνώμη δεν ικανοποιεί πλήρως καθώς αφήνει κυρίαρχη την υποκειμενική κρίση. Στην τελευταία ανάλυση, βέβαια, ακόμα και ο πιο αντικειμενικός συλλογισμός είναι υποκειμενικός.

Ας δούμε σήμερα μήπως μπορέσουμε να ξεδιαλύνουμε αυτό το θέμα, που έχει βαρύνουσα σημασία αφού η ποίηση, η καλή ποίηση, όπως όλη η καλή τέχνη, οδηγεί τον νου πέρα από τα όριά του σε μια νέα πνευματική διάσταση, σε μια νέα περιοχή κατανόησης και χαρωπής ικανοποίησης.

Ας πάρουμε μερικά σύντομα αποσπάσματα από τη σύγχρονη ποιητική προσπάθεια (1980 και δώθε) να δούμε τι μπορούμε να ανακαλύψουμε.
Κι ο δισκοβόλος στο βάθος ακίνητος / ν’ αγωνίζεται αιώνια / … /
μες στη μαρμάρινη αθανασία
απτόητος απ’ την πραγματική του ηλικία.

Εδώ έχουμε ελεύθερο στίχο και η ρίμα στο τέλος μπορεί να είναι θεληματική συσφίγγοντας την όλη σκέψη. Υπάρχουν τρεις γραμμές ενδιάμεσες που δεν αλλοιώνουν την ποιότητα.

Έχουμε ποίηση εδώ;… Ναι, νομίζω πως έχουμε. Καταλαβαίνουμε πως πρόκειται για άγαλμα μαρμάρινο. Είναι φυσικό να φαίνεται, αν το σκεφθείς, πως θα αγωνίζεται αιώνια (αποδεχτή υπερβολή) ή τουλάχιστον για όσο διαρκέσει το μάρμαρο. Η αιωνιότητά του, που γίνεται “αθανασία” (πάλι αποδεκτή υπερβολή) προσδιορίζεται με το επίθετο “μαρμάρινη”. Είναι σχετικά νέος ο δισκοβόλος μα η πραγματική ηλικία του ως άγαλμα είναι πολύ μεγάλη. Ωστόσο δεν πτοείται και συνεχίζει να είναι νέος και να αγωνίζεται. Δύο είναι τα στοιχεία που μαρτυρούν ποίηση: “αγωνίζεται αιώνια” και “μαρμάρινη αθανασία”. Το “μαρμάρινη αθανασία” είναι ιδιαίτερα ικανοποιητικό διότι η μεταφορά συνδυάζει το υλικό και συγκεκριμένο του μαρμάρου με κάτι αφηρημένο, την αθανασία. Επειδή το μάρμαρο διαρκεί πολύ περισσότερο από τη ζωντανή σάρκα μας, γι’ αυτό ο στιχουργός νόμιμα του αποδίδει αθανασία κι αιωνιότητα.
Υπάρχει πλήρης Α(ντικειμενική) Α(ντιστοιχία).

2. Η ανάλυση χρειάζεται μόνο για να επιβεβαιώσει αυτό που ήδη ο νους αναγνώρισε. Είναι κι ένας έλεγχος για την αναχαίτιση του υποκειμενικού στοιχείου.
Πώς τραγουδά ο ήχος το πουλί / κρυμμένο μες στο πράσινο του πεύκου!

Εδώ έχουμε μια ευχάριστη ανατροπή: ο ήχος τραγουδά το πουλί, όχι το αντίθετο όπως γνωρίζουμε στην πραγματικότητα του κόσμου μας. Αρχικά νομίζουμε πως έγινε λάθος ή πως είναι ασυνάρτητη γραφή. Αλλά ο δεύτερος στίχος δίνει μια καλή εξήγηση. Διότι εδώ ακούς πρώτα τον ήχο και συμπεραίνεις πως υπάρχει πουλί κρυμμένο στο πεύκο. Με αυτή την έννοια ο ήχος “τραγουδά”, δηλαδή μαρτυράει, το πουλί. Το μέτρο έχει μικρές παραλλαγές στις δυο γραμμές αλλά ρέει ρυθμικά και σβήνει με την τροχαϊκή κατάληξη χυ

Ναι, κι εδώ έχουμε ποίηση και μάλιστα τολμηρή, αφυπνιστική.

3. Ας πάρουμε πάλι μια παρομοίωση:
Σαν σπίτια είμαστε παλιά / που τα κατοίκησαν γριές, / από αυτές
που πέφτει βροχή η μοναξιά / στις λαμαρίνες του κορμιού τους /…

Εδώ υπάρχουν ορισμένα ποιητικά στοιχεία όπως σχεδόν κανονικός ρυθμός, η μετάθεση του επιθέτου στο τέλος της 1ης γραμμής, η παρομοίωση “σαν σπίτια” και δύο μεταφορές – “πέφτει βροχή η μοναξιά” και “λαμαρίνες του κορμιού”. Φαινομενικά υπάρχει ποίηση. Αλλά ο νους δεν ικανοποιείται. Μένει αξεδιάλυτος ένας κόμπος απαρέσκειας. Γιατί;

Ο αφηγητής λέει πως μας κατακλύζει η μοναξιά και επιχειρεί να παρουσιάσει το θέμα ποιητικά. Παράγει όμως παραποίηση (ή προσποίηση) αποτυγχάνοντας θλιβερά, διότι στην παρομοίωσή του συγχέονται στοιχεία από τις δύο πλευρές της παρομοίωσης.

Προσέξτε. Είμαστε σαν σπίτια – όχι σαν γριές. Οι γριές κατοικούν τα σπίτια και είναι τέτοιες που νιώθουν να κατακλύζονται από βροχές μοναξιάς. Αφού εμείς είμαστε τα σπίτια και οι γριές μένουν μέσα μας, με τι αντιστοιχούν. Το αίσθημα μοναξιάς;… Μα η μοναξιά πέφτει σαν βροχή!… και πέφτει πάνω “στις λαμαρίνες του κορμιού” των γριών!… Οπότε το ερώτημα μένει αναπάντητο και δεν ξέρουμε τι αντιπροσωπεύουν οι γριές… Μετά, αφού τα σπίτια είναι παλιά, δεν είναι αφύσικο να έχουν λαμαρίνες, αλλά με τι αντιστοιχούν αυτές στα κορμιά των γριών;… Κι εδώ η μεταφορά είναι ανυπόστατη, δεν έχει αντιστοιχία. Πέραν τούτου όμως, οι λαμαρίνες που ανήκουν στα παλιά σπίτια, αποδίδονται στα σώματα των γριών οι οποίες όμως ζούνε μέσα στα σπίτια.

Η σύγχυση είναι μεγάλη και διαπιστώνουμε ασυναρτησία. Εξίσου ασυνάρτητη είναι η εικόνα πιο κάτω με “ταβάνια που μεθούν με ουρανό / κι ύστερα από κάτω τον ξερνούν”: ταβάνια δεν “μεθούν” και σίγουρα δεν “ξερνούν” ουρανό πάνω μας. Άθλια παραποίηση – δίχως ΑΑ.

4. Στο επόμενο νέοι βουτούν στη θάλασσα και παίζουν στην παραλία.
Σώματα σπαταλημένα /…
Η δροσερή τους σάρκα / δεν θα ξανανθίσει στα κλαριά των σκελετών /…

Εδώ έχουμε κάτι σαν ελεγειακό λυρισμό με τις λέξεις “σπαταλημένα, δροσερή, ξανανθίσει, κλαριά”. Υπάρχει μεταφορά στη χρήση του “ξανανθίσει”. Κάθε μεταφορά υπονοεί μια συμπιεσμένη παρομοίωση. Εδώ – η σάρκα δεν θα ξαναγίνει νέα όπως δεν ξαναβγαίνουν άνθη σε ορισμένα κλαδιά. Αυτό είναι το νόημα που ο αφηγητής θέλει να μεταδώσει ποιητικά. Έχει όμως πραγματώσει την πρόθεσή του;

Όχι. Πρώτα πρώτα, γιατί “δροσερή” σάρκα; Οι νέοι έχουν σφριγηλή, τρυφερή, γυμνασμένη, μυώδη σάρκα και παρόμοια, όχι όμως δροσερή, ιδίως αν κάνει ζέστη. Μετά, πώς ανθίζει η σάρκα;… Ποια δηλαδή συστατικά της αντιστοιχούν με άνθη σε κλαριά; Τίποτα, κανένα. Αν πάλι το πάρουμε πως η σάρκα (οι μυς και το δέρμα) είναι ο ανθός, κι έτσι δεν υπάρχει καμιά αντιστοιχία: ο σκελετός, που μπορεί να κοιταχτεί ως κορμός ίσως, είναι παντελώς καλυμμένος από τη σάρκα και δεν φαίνεται καθόλου – κάτι που δεν συμβαίνει με κορμούς και κλαδιά δέντρου. Μα και η ιδέα του σκελετού ως δέντρο με κλαριά δεν ευσταθεί διότι συνήθως οι άνθρωποι έχουν δυο πόδια (δυο κορμούς) που σμίγουν και γίνονται ο κορμός του σώματος που κι αυτός ανοίγει σε δυο χέρια, ενώ το δέντρο έχει έναν κορμό που ανεβαίνει και μετά βγαίνουν απανωτά κλαδιά.

Κι εδώ λοιπόν έχουμε παραποίηση (ή προσποίηση). Λείπει η ΑΑ.

5. Η πρώτη γύρη πασπαλίζει την παλάμη / σαν χειραψία με την άνοιξη;

Εδώ έχουμε την προσωποποίηση της Άνοιξης, που κάνει χειραψία κι αφήνει γύρη στη παλάμη καθώς αγγίζουμε ή κόβουμε άνθη. Έχουμε και παρομοίωση – “σαν χειραψία”. Η άνοιξη είναι μια γενική, αφηρημένη έννοια που όμως υπάρχει στην αύξηση της βλάστησης και στο ξεπέταγμα μπουμπουκιών και λουλουδιών. Συνήθως κίτρινη, η γύρη επίσης είναι υπαρκτή στα άνθη και συχνά “πασπαλίζει” όχι μόνο τις παλάμες αλλά και τα ρούχα μας.

Ναι, κι εδώ έχουμε ποίηση. Η παρομοίωση και η προσωποποίηση έχουν ΑΑ καθώς εναρμονίζονται πλήρως με τα φυσικά φαινόμενα και την εμπειρία μας.

6. Ας πάρουμε ακόμα ένα παράδειγμα:
Σκιρτά στιγμή λευκή, στιγμή σαν σπυρί ρύζι / …

Ο αφηγητής εδώ δίνει μια μεταφορά “στιγμή λευκή” και μια παρομοίωση “σαν σπυρί ρύζι” για να αποδώσει ποιητικά τη στιγμή. Η “λευκή στιγμή” που σκιρτά είναι σκέτη ανοησία: δεν σημαίνει τίποτε απολύτως· μόνο ο αφηγητής νομίζει πως λέει κάτι. Στιγμή δε “σαν σπυρί ρύζι” επίσης δεν σχετίζεται με καμιά άποψη της εμπειρίας μας της πραγματικότητας. Και η επανάληψη του ρι-ρύ είναι κακόηχη. Μοιάζουν οι στιγμές να είναι “λευκές” ή “σαν σπυριά ρύζι”;… Καθόλου.

Εδώ έχουμε προσποίηση (ή παραποίηση) και καθόλου ΑΑ.

7. Και τώρα σας αφήνω να βρείτε μόνοι σας αν είναι ποίηση τα ακόλουθα:
α) Ξεχωρίζω τις ουλές των δακρύων σου.
β) Μνήμη… / βόμβα μολότωφ / στα χοντρά μαύρα τζάμια / του μέλλοντος.
γ) Όπως θα κατεβαίνει στη ραχοκοκαλιά η απειλή.
δ) Έσπερνες ολόγλυκες τις νύχτες του καλοκαιριού.
ε) Το κύμα που ετοιμάζει / στα σπλάχνα της η θάλασσα…
ζ) Χρυσά καντήλια ετοίμαζε ο ήλιος / στο δειλινό της αχλαδιάς.