1. Σε προηγούμενο άρθρο ανέλυσα λεπτομερώς το σονέτο του Σικελιανού για την αυτοκτονία του Ατζεσιβάνο, μαθητή του Βούδα (Ποίηση VI). Έδειξα τότε πως είναι ρηχό και κούφιο καθώς όλες οι μεταφορές και παρομοιώσεις του υπονοούν (όταν τις εξετάζουμε χωρίς παρωπίδες) ακριβώς το αντίθετο από αυτό που γλωσσολογικά, επιφανειακά λέει ο ΑΣ. Κάποιος Anonymous μάλιστα έστειλε ένα εξοργισμένο σχόλιο με τις ανυπόστατες γενικότητες του ποιητικού κύκλου κατηγορώντας με ότι ως νεο-έλληνας υποβιβάζω τον “ιδιοφυή Σικελιανό” και την αιώνια ποίησή του. Συγκρίνετε τη γραφή του ΑΣ με τον Σολωμό (ή, έστω, τον Μαβίλη).
Ο Κ. Μπουρναζάκης επιμελήθηκε την Ανθολογία του ΑΣ της Καθημερινής 2014 και έγραψε την Εισαγωγή στον τόμο. Γράφει λοιπόν: “ο Σικελιανός συγκρότησε στην ποίησή του αρχετυπικούς πυρήνες της ύπαρξης …. την αιώνια πλευρά των ανθρώπων …. συμφιλίωσε στον στίχο του τις αντινομίες του ορατού κόσμου …. Ξαναβρήκε ακέραιες τις ψυχικές και γλωσσικές δυνάμεις μιας μακραίωνης παράδοσης …. που συνομιλεί καθοριστικά με τον αρχαίο κόσμο, τον λαϊκό πολιτισμό του τόπου μας….” Όλα αυτά είναι πολύ ωραία και αληθινά αλλά δεν έχουν πολλή σχέση με την ποιητική – για την οποία είναι κυρίως γνωστός ο ΑΣ ως ποιητής.
Στη σ 26 ο Μπουρναζάκης γράφει πως στο Μητηρ Θεού ο ΑΣ “μετουσιώνει στοιχεία της κοσμικής ενέργειας, έναν θησαυρό εντυπώσεων οργανικής αίσθησης της ζωής, εναρμονισμένος [δηλ. ο ΑΣ] με τη θρησκευτική πληρότητα…”. Όπως νωρίτερα, αυτά είναι θεματολογικές γενικότητες άσχετες με ποιητική. (Πάλι συγκρίνετε με τον Σολωμό στο προηγούμενο άρθρο.)
Το έτος 1938 ο Σεφέρης, στη συζήτηση με τον Τσάτσο, έγραφε για τη Μητέρα Θεού του ΑΣ “Δεν ξέρω να έχει γραφεί δυσκολότερο ποίημα στην ελληνική γλώσσα”. Μετά πρόσθεσε “Βασικό γνώρισμα του ποιήματος είναι ότι υπάρχει μια φανερή λογική συνέπεια ανάμεσα στην έμπνευση και στην εκτέλεση” (η έμφαση δική μου: σ 19, Λ. Κούσουλας επιμ, Ένας Διάλογος για την Ποίηση Ερμής, Αθήνα 1988).
Εδώ ο Σεφέρης σφάλλει σαφέστατα: ούτε δύσκολο είναι το έργο, ούτε συνέπεια έχει.
Ο Τσάτσος δείχνει πολύ ανώτερη διεισδυτικότητα, γράφοντας πως “άλογα και υποκειμενικά στοιχεία χαλαρώνουν…. την αλληλουχία και την ενότητα του νοήματος”. Η αδυναμία του ποιήματος, λέει, είναι “μια χαλαρότητα, μια θαμπάδα της νοηματικής ενότητας” (46-47 στο ίδιο).
2. Κανείς από τους τρεις δεν παίρνει 2-3 στροφές να τις αναλύσει και να μας δείξει που βασίζει τη γνώμη που τόσο γενναιόδωρα μας δίνει. Γι’αυτό το κάνω εγώ. Ιδού η ρόδος ιδού και το πήδημα:
Χνούδια και πούπουλα, μικρά φτερά, ξυλάκια φύλλα,
όσα σωρεύει το πουλί στου δάσου τη μαυρίλα.
Εδώ βλέπουμε κιόλας την ποιότητα της ποίησης που θα εκφράζεται σε όλη τη συνέχεια. Η πρώτη γραμμή είναι μια λίστα υλικών που σωρεύει ένα πουλί καθώς φτιάχνει τη φωλιά του. Και θα τη φτιάξει “στου δάσου τη μαυρίλα”. Η λέξη μαυρίλα είναι δυνατή. Τι σημαίνει εδώ;… Έχει καεί το δάσος και είναι τώρα μαύροι, καρβουνιασμένοι κορμοί, θάμνοι και βράχοι;… Αν έτσι, κανένα πουλί δεν θα φτιάξει εδώ φωλιά. Τι στην ευχή προσπαθεί να πει ο ΑΣ; Τίποτα. Υπάρχει ίσως σκοτεινιά, βαθιά σε πυκνό δάσος, και κολλά τη “μαυρίλα” για να έχει τη ζευγαρωτή ρίμα του (αα, ββ, γγ κλπ).
Δεν νομίζω πως κάνω κανένα λάθος εδώ. Δυο στροφές πιο κάτω:-
Α, τουτ’ η ζέστα είναι βαθιά· δε μοιάζει, λες, εκείνη
Που μέσα στου ήλιου την πηγή σαν κύκνοι πλένε οι κρίνοι!
Το θαυμαστικό είναι του ΑΣ. Η πρώτη γραμμή έχει μια συλλαβή παραπανήσια εκτός και αν γλιστρήσει το α της ζέστας με το ει του είναι. Αλλά γιατί να μη γράψει “ζέστη” οπότε τα δυο η + ει θα έσμιγαν πιο εύκολα; Διότι θέλει λέξη της “μαλλιαρής” δημοτικής, όντας “φίλος του λαού”. Μετά, χώνει το “λες” μόνο και μόνο για το μέτρο – και μόνο ατζαμήδες καταφεύγουν σε τέτοια μπαλώματα (λες, δες, θυμάμαι). Αλλά, βέβαια είναι η επόμενη γραμμή που καταπλήσσει με την κακοτεχνία της.
μέσα στου ήλιου την πηγή σαν κύκνοι πλένε οι κρίνοι –
Ποια είναι του “ήλιου η πηγή”;… Η λέξη έχει αμφισημία εδώ. Είναι η πηγή από όπου προέρχεται ο ήλιος, έννοια εντελώς άσχετη εδώ. Είναι και μεταφορά όπου ο ήλιος είναι η πηγή και το ρέον νερό = ρέον φως, εδώ. Τώρα, μέσα σε πηγή νερού ούτε κύκνοι πλέουν ούτε κρίνοι βλασταίνουν. Κύκνοι και κρίνοι θα βρεθούν λίγο πιο πέρα μέσα στο ρέον νερό. Αλλά οι κύκνοι θένε πολύ νερό, λίμνη, ποταμό ή βαθύ ρυάκι – νερό που δεν αναβλύζει από μια κοινή πηγή. Αυτό το σκέλος είναι πολύ άσκημο.
Μέσα στο μπάχαλο της μεταφοράς (που έχει και συνεκδοχή για το μπόλικο νερό/φως) έχουμε την παρομοίωση σαν κύκνοι πλένε οι κρίνοι. Έχετε δει ποτέ κρίνους να πλέουν σαν κύκνοι οπουδήποτε;…Όχι. Οι κύκνοι γλιστρούν στην επιφάνεια του νερού, μπορεί να μείνουν στάσιμοι για λίγο και ξανά γλιστρούν. Οι κρίνοι μένουν σταθερά ριζωμένοι, όχι μέσα στο νερό αλλά στο χώμα. Λευκά νούφαρα ίσως θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι μετακινούνται και πλένε (ή νάρκισσοι και ασφόδελοι, σε ακροποταμιές, σε αβαθή νερά – αλλά δεν πλένε). Όμως μόνο οι κρίνοι (μετωνυμία για τους νάρκισσους κλπ) ταιριάζουν με το εκείνη. Πάλι μια εύκολη λύση ατζαμή που θέλει ρίμα.
Τι θέλει τελικά να πει ο ΑΣ; Αυτή η συγκεχυμένη διατύπωση έχει τη μορφή γρίφου θέλοντας να πει πως η τωρινή ζέστη είναι πιο έντονη από εκείνη της άνοιξης οπότε βγαίνουν οι κρίνοι!
3. Πιο κάτω συναντάμε μια στροφή όπου ένας πέπλος μένει μέσα σε “σεντούκι, γεμάτο μύγδαλο, καρύδι και φουντούκι” (!). Πιθανόν σε ορισμένα χωριά να φυλάνε πέπλα μέσα σε σεντούκια γεμάτα ξηρούς καρπούς;…
Στο 2ο τμήμα συναντάμε άνεμο γλυκό, φορτωμένο με τη “γαλήνιαν ευωδιά των κάμπων”. Τι είναι μια γαλήνια ευωδιά;… Και πως είναι γαλήνια αφού φυσά – γλυκά έστω – ο άνεμος; Αλλά το βραβείο κακογουστιάς το δίνω στη στροφή –
Α, την ανείπωτην αφή σ’ όλα τα μέλη επήρα,
την πρώτη αφή μου, αθάνατη, στου δάκρυου το νιφτήρα.
Εδώ, ας παραμερίσουμε τα δυο αόριστα και άδεια επίθετα, που προσπαθούν αυθαίρετα να επιβάλουν κάποιο “ύψος” – “ανείπωτη” και “αθάνατη”. Τι είναι “του δάκρυου ο νιφτήρας”;… Τότε, δεν ήταν συνήθως κάτι σαν τους σημερινούς νιπτήρες στα μπάνια μας, εκτός ίσως από μεγάλα αρχοντόσπιτα ή ξενοδοχεία. Τότε ήταν μια λεκάνη και ένα λαγήνι με νερό πάνω σ’ ένα κομοδίνο ή τραπέζι. Πώς στην ευχή μπορούν τα δάκρυα να σχετιστούν με αυτά τα σκεύη;… Η έμπνευση/πρόθεση εδώ είναι φανερή: το κλάμα έφερε ανακούφιση, ξελάφρωμα. Η εκτέλεση όμως δείχνει πελώριο παραλογισμό και δεν μπορώ να μην απορήσω: πού στην ευχή σε τούτο το εξάμβλωμα ο Σεφέρης βρίσκει λογική συνέπεια;
Παίρνω τελευταίο παράδειγμα μια στροφή, τη χειρότερη, από το πέμπτο μέρος
στ’αντρίκεια μέσα χρόνια μου, που φανερό με ζώνει
το Σύμπαν, να’χω το κλειδί του πόνου μου στη ζώνη.
Η πρώτη γραμμή αφήνει μια υποψία ύπουλη πως στα μικράτα του ΑΣ το Σύμπαν δεν τον έζωνε. Και το επίθετο “φανερό” πάει με τον ίδιο ή με το Σύμπαν;… Και τι σημαίνει πως (φανερό) τον ζώνει το (φανερό) Σύμπαν;… Όλους μας “ζώνει”, καθένα και καθεμιά, το σύμπαν. Το σημαντικότερο μέρος είναι, φυσικά, πως έχει στη ζώνη του τώρα το “κλειδί του πόνου του”. Είναι η ιδέα του/της οικονόμου που έχει κρεμασμένα στη ζώνη του/της τα διάφορα κλειδιά του σπιτιού. Αφού το κλειδί ανοίγει και κλείνει, μήπως ο ΑΣ θέλει να πει πως τώρα, στα “αντρίκεια χρόνια του”, ο ίδιος ανοίγει επίσης την είσοδο στον πόνο του;…Τόση θολούρα!
4. Θα κλείσω με το γνωστό απόσπασμα από το Πνευματικό Εμβατήριο:
Ομπρός· βοηθάτε να σηκώσουμε τον ήλιο πάνω από την Ελλάδα·
Ομπρός· βοηθάτε να σηκώσουμε τον ήλιο πάνω από τον κόσμο!
Τι, ιδέτε, εκόλλησεν η ρόδα του βαθιά στη λάσπη,
κι α, ιδέτε χώθηκε τ’ αξόνι του βαθιά μες στο αίμα
…………………
σπρώχτε με γόνα και με στήθος, να τον βγάλουμε απ’ τη λάσπη
…………………
σπρώχτε με χέρια και κεφάλια, για ν’αστράψει ο ήλιος Πνέμα!
Ποιός παίρνει στα σοβαρά τέτοιες προτάσεις; (Ναι, ο κ. Τσίπρας απήγγειλε τις δυο πρώτες γραμμές σε μια ομιλία του – και αυτό δείχνει την κακογουστιά και ρηχότητά του!) Ο ήλιος ήδη λάμπει πάνω από την Ελλάδα.
Ναι, ο ήλιος είναι σύμβολο του φωτός της γνώσης, καλοσύνης, κλπ. Όλοι ας εργαστούμε να προωθήσουμε αυτό το φως. Και ξάφνου “Ιδέτε!” λέει, σάμπως και πρόκειται για την πραγματικότητα: η ρόδα του, λέει δείχνοντας, κόλλησε στη λάσπη και ο άξονάς του στο αίμα. Που να κοιτάξουμε να δούμε αυτό το θέαμα;… Και καλά λάσπη βλέπουμε ακόμα και σήμερα. Αλλά το αίμα; Που είναι το αίμα και πώς βρίσκεται πάνω από τη λάσπη (δεν έχει αίματα αυτή;) ώστε ο άξονας να είναι βυθισμένος μέσα;…(Ναι, βέβαια, η λάσπη συμβολίζει βρομιά και το αίμα έριδες και πολέμους, μα είναι σύμβολα μόνο, όχι πραγματικότητες.) ΄Οπου και αν κοιτάξουμε δεν βλέπουμε τίποτα!… Δυστυχώς ο ΑΣ συνεχίζει να μας προτρέπει τώρα να σπρώξουμε (τι; ποιό;… το μυθολογικό και ανύπαρκτο άρμα του θεού Ήλιου) με γόνα και στήθος, με χέρια και κεφάλι για να αστράψει (που ήδη λάμπει) “ο ήλιος Πνέμα”.
Πολύ φοβάμαι, κρίνοντας από τις αναλύσεις μας, πως ο ΑΣ έπασχε μάλλον από έντονη αυταρέσκεια τυλιγμένος στην πλάνη πως ήταν ποιητής, προφήτης και μυσταγωγός – ενώ δεν είναι ικανός να δώσει μήτε μια μεταφορά, παρομοίωση ή προσωποποίηση της προκοπής.
Είναι τόσο γελοίο να νομίζουν οι άνθρωποι πως τέτοια γραπτά κάνουν “ποίηση” κι εμπνέουν.
Ούτε ο κόσμος ούτε η Ελλάδα θα σωθεί με τις εκκλήσεις στο Εμβατήριο. Διότι απλούστατα ψευτίζουν.
Κρίμα, που τόσοι Έλληνες το παίρνουν στα σοβαρά. Κρίμα, κρίμα.
