1. Τώρα, όσον αφορά τον Σολωμό, έχω επεκταθεί σε απόψεις με τις οποίες δεν ασχολήθηκα νωρίτερα σε άλλους ποιητές, δηλαδή τη θεματολογία. Αλλά η στόχαση ενός ποιητή αξίζει να συζητηθεί μόνο εφόσον αυτός μπορεί να γράψει ποίηση. Αν ο λεγόμενος ποιητής είναι ανίκανος να παρουσιάσει δυο συνεχόμενα άρτια σχήματα λόγου (όπως συμβαίνει με όλους, δυστυχώς, τους σύγχρονους που έχω εξετάσει), δεν θα μπορεί αυτός να κάνει σκέψεις που να έχουν ενδιαφέρον, άσχετα με το τι λένε και κάνουν οι διάφοροι κριτικοί.
Σήμερα, Θα επεκταθώ σε ακόμα μια πλευρά. Διότι αφενός η προσέγγιση στον ΔΣ, έτσι όπως συνήθως τίθεται, είναι λανθασμένη και αφετέρου ο ΔΣ είναι από πολλές απόψεις ο πατέρας της Νεοελληνικής ποίησης, παρότι μερικοί κλωτσάνε βίαια στην ιδέα. Υπάρχουν όμως καταπληκτικοί στίχοι που αποδεικνύουν την ανωτερότητα της ποιητικής του: όπως ο πασίγνωστος από το Πόρφυρας “Γελάς και συ στα λούλουδα, χάσμα του βράχου μαύρο”, όπου το χάσμα στον βράχο δίνεται ως χαμόγελο.
Ή από το τρίτο σχεδίασμα Ελεύθεροι Πολιορκημένοι ο επίσης γνωστός “Μητέρα μεγαλόψυχη στον πόνο και στη δόξα”…
Ή το δίστιχο –
Αλαφροϊσκιωτε καλέ, για πες απόψε τι είδες.
Νύχτα γιομάτη θαύματα,νύχτα σπαρμένη μάγια.
Εδώ έχουμε γνήσια ποίηση υψηλότατου επιπέδου. Γιατί χρησιμοποιείται το επίθετο “σπαρμένη” και όχι ξανά το “γιομάτη”; Διότι ο εμπνευσμένος ποιητής μας δείχνει τη νύχτα ως ένα σκοτεινό απέραντο χωράφι σπαρμένο με άστρα (που μοιάζουν με σπόρους) και άλλες ομορφιές, ήχους, αρώματα, αύρες κλπ που τότε μάγευαν τον νου. Αλλά μένοντας στη χριστιανική μας παράδοση θυμίζει, θεληματικά ή άθελα, τον καλό σπορέα στις παραβολές του Ιησού και τον ένα Μεγάλο Σπορέα, Δημιουργό του σύμπαντος. Κανείς άλλος τότε δεν έγραφε τέτοια ποίηση.
Το γεγονός της πατρότητας της σύγχρονης Νεοελληνικής ποίησης αναγνωρίζεται από πολλούς ποιητές, από τον ίδιο τον Πολυλά και τον Παλαμά μέχρι τον Ελύτη. Μερικοί μάλιστα (όπως ο Ελύτης) συμβουλεύουν έντονα τους νεότερους να μελετούν τον ΔΣ και να μαθαίνουν από την ποιητική του. Οι ίδιοι δεν το έκαναν όσο θα έπρεπε και αυτό είναι φανερό στη μικρή ή μεγάλη απουσία της ΑΑ στα δικά τους ποιήματα, όπως είδαμε. Από την άποψη της ποιότητας, ξαναλέω, κανείς άλλος ποιητής δεν γράφει με τόσο σταθερή συνέπεια ποιήματα ή, έστω, σπαράγματα, με επακριβή, ή ελάχιστη απόκλιση από την, ΑΑ (και με ρυθμικό, μελωδικό ποιόν στο έργο). Και με αυτό συμβαδίζει μια απλή Δημοτική που επιβλήθηκε πρώτα στην Ποίηση και αργότερα στον πεζό λόγο.
Όπως ο Chaucer (14ος αιών) και αργότερα ο Shakespeare (16ος αιών) και η Βίβλος, η Authorized Version του King James (αρχές του 17ου αιώνα), έβαλαν τα θεμέλια για την πάμπλουτη κι εκφραστικότατη σύγχρονη Αγγλική γλώσσα (παγκόσμιο μέσο επικοινωνίας πλέον), έτσι στον δικό μας μικρότερο κόσμο, ο Σολωμός με τον Ύμνο…, ο οποίος έγινε ο Εθνικός, έβαλε τη βάση για τη Δημοτική που, με αρκετή καθυστέρηση χάρη στην αναλγησία των λογίων και θρησκευτικών και πολιτικών ηγετών, τελικά εκδίωξε το τεχνητό κατασκεύασμα της καθαρεύουσας.
2. Στα “Προλεγόμενά” του (τμήμα 5), ο Πολυλάς γράφει πως ο Τρικούπης πήγε στη Ζάκυνθο στα τέλη του 1822 κι εκεί παρατήρησε στον ΔΣ πως ο προορισμός του δεν ήταν “να λάβει μίαν λαμπρή θέση εις τον Ιταλικόν Παρνασσό, αλλά να έβγει θεμελιωτής νέας φιλολογίας εις την Ελλάδα” (Ευθύνη 1984: 23Ο-2). Υπάρχει και ένα πιστό αντίγραφο μιας επιστολής του Τρικούπη στον Πολυλά, όπου αυτός εκθέτει τις συναντήσεις του με τον ΔΣ και τις προτροπές του που πρώτα, όπως γράφει, προκάλεσαν το πασίγνωστο “Η Ξανθούλα” και αργότερα, (τον Μάϊο 1923, γράφει ο Πολυλάς), σ’ έναν μήνα, το Ύμνος εις την Ελευθερία, το οποίο και αναλύει ο Πολυλάς με πολύ σύντομες κι εύστοχες παρατηρήσεις.
Ας μην ξεχνάμε πως ο ΔΣ, ένας ιταλοσπούδαστος νέος (Νομικά στην Πάβια), δεν είχε σύγχρονά του ελληνικά πρότυπα να μελετήσει και να ακολουθήσει. Διάβασε τη συλλογή Δημοτικών Τραγουδιών του Φωριέλ (Fauriel: Chansons Populaires), όπως θα κάνει κι ο Σεφέρης έναν αιώνα αργότερα, αλλά, όπως δείχνουν οι δικές του σημειώσεις στον Ύμνο… μελέτησε και αρχαία κείμενα και τη Βίβλο, Παλαιά και Καινή Διαθήκη στην αρχαιοελληνική. Γνώριζε βέβαια άριστα την Ιταλική ποίηση αλλά και την ποίηση του Byron, αν όχι και των άλλων Άγγλων ρομαντικών (Coleridge, Wordsworth, Keats, Shelley κα)· γνώριζε και Γαλλικά.
Σε μια σημείωσή του στον Ύμνο… (στρ. 134) αποκαλύπτει τον τρόπο με τον οποίο ο ίδιος γράφει: “η αρμονία του στίχου δεν είναι πράγμα όλο μηχανικό, αλλά είναι ξεχείλισμα ψυχής”. Κάτι παρόμοιο είχε γράψει περίπου 2Ο χρόνια νωρίτερα ο William Wordsworth: emotion recollected in tranquillity ‘αίσθημα/συγκίνηση που αναβρύζει (ή ξαναμαζεύεται ή ανακαλείται) σε ηρεμία’.
3. Ας εξετάσουμε συνοπτικά τα όσα ο ίδιος λέει για την ποιητική του. Ο Λαμπρόπουλος έγραψε για τον ΔΣ: “Άφησε όμως ένα πολύτιμο κληροδότημα στη σύγχρονη λογοτεχνία, μια επιτακτική συναίσθηση δημιουργικής ευθύνης που αντιμετωπίζει προβλήματα ταυτότητας – εθνικής, αισθητικής, σημειωτικής ή άλλης- με την έσχατη δυσπιστία και αντικρύζει τη διάχυση του νοήματος και τη διασπορά της ελληνικότητας, με τη σοφή αξιοπρέπεια της ηρωικής απόγνωσης” (1999: 341). Από τα γραπτά του ΔΣ του ίδιου δεν προκύπτει καμιά “ηρωική απόγνωση” ούτε “προβλήματα ταυτότητας”. Αυτά είναι ζητήματα που επινοούν οι φιλόλογοι για να έχουν να ασχολούνται. Όταν μάλιστα στην ίδια σελίδα ο Λαμπρόπουλος γράφει πως ο ΔΣ “κατέστρεψε τον εαυτό του χωρίς ποτέ να πραγματοποιήσει το έργο, ίσως χωρίς να πραγματοποιήσει κανένα έργο” γίνεται ανέντιμος διότι υπαινίσσεται σαφέστατα πως ο ποιητής δεν έκανε τίποτα και ο ίδιος (ο φιλόλογος) κρύβεται πίσω από το “ίσως”.
Ένας άλλος λόγιος, ο Σ. Ροζάνης, νομίζει πως ο ΔΣ “μέσα στην αγωνία της στέρησης της ποιητικής του ελευθερίας που το ‘εδώ’ και το ‘τώρα’ του επιβάλλουν καταπνίγοντας την οραματική του ορμή και αποστερώντας τον σε μεγάλο βαθμό από τις φαντασιακές του πηγές, ο Σολωμός θέλει να λιποτακτήσει, ζητώντας καταφύγιο στην εξιδανίκευση του παρελθόντος” γράφοντας για την Άννα Κομνηνή και τον Βρυέννιο (1998: 67). Ο Ροζάνης βρίσκει μια πολύ περίπλοκη ενέργεια στον ΔΣ αλλά, με απίστευτη εθελοτυφλία, παραγνωρίζει το γεγονός πως ο ποιητής δεν ασχολήθηκε με το βυζαντινό θέμα πέρα από 12 γραμμές! Και αυτός νομίζει πως ο ΔΣ δεν είχε αρκετό “ψυχικό σθένος” κι έφτανε στο σημείο “να ακυρώνει την ποίησή του και τον εαυτό του μαζί”(1988: 68).
4. Ένα πρώτο γενικό σημείο που πρέπει να ξέρουμε είναι πως ο ΔΣ ήταν υπερθετικά Πλατωνιστής. Έγραψε βέβαια πως θα πρέπει “Να αφυπνίζει κανείς τις Αιώνιες αρχές της Ηθικής και της Θρησκείας με μέσο τον φόβο και το έλεος” (Risvegliare gli Eterni principi della Morale e della Religione col mezzo del terrore e della pieta: Πολίτης 1964: 4Ο1): αυτή η παρατήρηση της κάθαρσης μέσω “ελέους και φόβου” προέρχεται από την Ποιητική του Αριστοτέλη (1449b, z)· αλλά η γενικότερη θεώρησή του είναι Πλατωνική. Αλλού γράφει ο ΔΣ: “Η Πλατωνική θεώρηση, που τόσο πολύ αναζητείται το μυστικό της, το οποίο εμείς νομίζουμε απλούστατο, είναι η Ενότης της Συμπαντικής Ύπαρξης (= L’ Unita dell Existenza Universale) και συνεπεία η Αρμονία του Ανθρώπινου Πνεύματος και της Φύσης” (Πολίτης 1964: 433). Γι’ αυτό, ίσως, θα γράψει αργότερα: “Η επινόηση (invenzione) του Καλλιτέχνη είναι η στόχαση του της Ολότητάς του” (Πολίτης 1964: 571). Αλλού, σε μια σημείωσή του (στρ. 14 στο Εις τον θάνατον του Λορδ Μπάιρον) διευκρινίζει πως “η δυσκολία την οποία αισθάνεται ένας συγγραφέας (ομιλώ για τον μεγάλον συγγραφέα) δεν στέκει εις το να δείξει φαντασία και πάθος αλλά εις το να υποτάξει αυτά … με καιρό και με κόπο, εις το νόημα της τέχνης”.
Τι είναι η τέχνη και το νόημά της; … Ο ΔΣ εξηγεί: “Η Τέχνη είναι ο συνδετικός κρίκος μεταξύ Αλήθειας και Ομορφιάς και της Ταύτισής τους” (Πολίτης: 1964: 471). Αυτή η ρήση απηχεί τη διατύπωση του άλλου Άγγλου ρομαντικού ποιητή, John Keats, στο ποίημα του Ode to a Grecian Urn ‘Ωδή σε μια Ελληνική στάμνα’ truth is beauty, beauty is truth ‘η αλήθεια είναι ομορφιά, η ομορφιά είναι αλήθεια’ – μια γνωστή Πλατωνική ιδέα από το Συμπόσιο. Η ίδια ιδέα αυτή έγινε και η βάση των θεωρητικών αναζητήσεων για την Αισθητική, αρχίζοντας με τον Γερμανό Μπάουμγκαρτεν (1714-1762) και συνεχίζοντας με τους μεταγενέστερους θεωρητικούς στις ευρωπαίκές χώρες. Αλλά ο ΔΣ πάει πολύ πιο πέρα ζητώντας “Μια Απόλυτη Ταύτιση ανάμεσα στο Πνεύμα και τη Φύση, τον υποκειμενικό και τον αντικειμενικό κόσμο, τη νόηση και το αντικείμενό της” (Πολίτης 1964: 476). Εδώ φέρνει ο ΔΣ αυτό που νωρίτερα ονόμασε Πλατωνική θεώρηση (δηλ “η Ενότης της Συμπαντικής Ύπαρξης και συνεπώς η Αρμονία του Ανθρώπινου Πνεύματος και της Φύσης”) στην τέχνη της Ποίησης – όπως γενικότερα στη ζωή. Πώς επέρχεται αυτή η ταύτιση μεταξύ Πνεύματος και Φύσης, υποκειμενικού και αντικειμενικού, νόησης και αντικειμένου;… Να ένα καλό ερώτημα.
5. Ο ΔΣ γράφει κι άλλα πολλά. Θα κλείσω με ένα απόσπασμα από τους Στοχασμούς που συνοδεύουν το Ελεύθεροι Πολιορκημένοι: –
“Το ποίημα ας έχει ασώματη ψυχή, η οποία απορρέει από το Θεό, και αφού σωματοποιηθεί εις τα όργανα καιρού, τόπου, εθνικότητος, γλώσσας, με τους διαφορετικούς στοχασμούς, αισθήματα, κλίσες κ.α. (ας γενεί ένας μικρός σωματικός κόσμος ικανός να τη φανερώσει), τέλος επιστρέφει εις τον Θεό·
Σε βυθό πέφτει από βυθό ως πού δεν ήταν άλλος·
εκείθ’ εβγήκε ανίκητος.”
Αυτά τα λόγια εξηγούν απλά και ικανοποιητικά γιατί ο ΔΣ δεν προχώρησε να μετατρέψει τα “σπαράγματα” σε ποιήματα ολοκληρωμένα. Διότι η έμπνευσή του δεν πήγαινε πιο πέρα. Θα μπορούσε, υποθέτω, να επεξεργαστεί διανοητικά τα διάφορα αποσπάσματα, όπως έχουν κάνει εκατοντάδες ποιητές κι έχουν αφήσει “ολοκληρωμένα έργα”. Αλλά, αντίθετα με τους πολλούς παρα-ποιητές που κατασκευάζουν τα ποιήματα (ή τις σαχλαμάρες) τους με πολλή διανοητική προσπάθεια, ο ΔΣ έγραψε μόνο θεόσταλτη ποίηση, όχι τη δική του. Αυτό είναι πολύ δύσκολο να το χωνέψουμε σε μια εποχή όπου στα προπύργια της μάθησης επικρατεί αθεϊσμός και μπόλικη αλαζονεία. Γι αυτό, προφανώς, στις 2.500 σελίδες κριτικής για τον ΔΣ που έχω διαβάσει συνάντησα αυτή την τελευταία περικοπή μόνο δυο φορές αλλά πολύ συχνά τις άλλες. Εδώ επαναλαμβάνω πως και ο Μότσαρτ “έβλεπε” ή “ακουε” τις συνθέσεις του ολόκληρες ενώ ο Ντα Βίντσι έκανε πολλά σχέδια και άφηνε ημιτελείς πολλούς πίνακες.
Έτσι λειτουργούν οι μεγάλοι δημιουργοί τέχνης: δεν ψευτίζουν.
Μόνο το σύνολο καλό ποίημα δίνει πραγματική ικανοποίηση. Όμορφες γραμμές ή ακόμα και στροφές εδώ κι εκεί, δίνουν ευχαρίστηση, μα, επειδή είναι πνιγμένες σε μια περιβάλλουσα πλαδαρότητα ή ασυναρτησία, πάντα ξέρεις πως κάτι λείπει και ο στιχοπαραγωγός είναι μάλλον ένας παρα-ποιητής. Κείμενα ολοκληρωμένα, πάλι, σε κάποια μορφή ποιήματος, που όμως έχουν, ως συνήθως, πάμπολλους κακούς στίχους, μπορεί να δίνουν αρχικά ευχαρίστηση (σίγουρα απασχόληση), αλλά με την επισήμανση κακοτεχνιών έρχεται απογοήτευση και απόρριψη.
Το καλό με τον ΔΣ είναι πως έχει πολύ όμορφα ποιήματα και πως τα Κρητικός και Πόρφυρας μπορούν να θεωρηθούν σχεδόν τελειωμένα. Αλλά πέρα από την εξαίρετη στιχουργική, ο ΔΣ δίνει την εμπειρία ενός κόσμου που έχει ως σταθερό του υπόβαθρο φως, χαρά και καλοσύνη. Το άσχημο και το κακό υπάρχουν σε αυτόν τον κόσμο αλλά είναι σαν σύννεφα, που οι πολλοί τα θεωρούν μόνιμα και χάνονται μέσα σε αυτά, ενώ αυτά έρχονται για λίγο μόνο και παρέρχονται έχοντας και τα ίδια κάτι από φως.
