1. Ένα από τα προβλήματα που έχουν βρει οι κριτικοί σχετικά με τον ΔΣ είναι πως δεν άφησε συμπληρωμένο ένα «μεγάλο» ποίημα, όπως έχουν κάνει άλλοι μεγάλοι ποιητές. Και δίνουν πολυποίκιλες εξηγήσεις. Παραθέτω μια άποψη: “Το τραγικό στην ποίηση του Σολωμού εκπηδά μέσ’ απ’ την ίδια την οντολογική υφή του κειμένου του και την υπαρξιακή δοκιμασία, που τον συνοδεύει ως ποιητική σύλληψη και ως άσκηση της ποιητικής τέχνης. Ο άνθρωπος φτάνοντας στο κορυφαίο σημείο της ζωής του και συναντώντας τις μεγάλες ουσίες … που καταυγάζονται από το θεϊκό υπερβατικό φως, εγγίζει τα όρια της ενδότερής του φύσης και νιώθει ξάφνου να συντρίβεται. Το φως, που τον γεμίζει απ’ τη ‘φλογώδη λάμψη’ τους, συνιστά και το χαμό του… Η ποίηση του Σολωμού είναι διάχυτη από την τραγική αυτή πνοή”. Άλλη λέει – ο “Σολωμός έμεινε πίσω από την πρόθεση του, κουράστηκε και σταμάτησε μελαγχολικά ικανοποιημένος από τα συντρίμμια των στίχων του”.
Την τελευταία φράση θα την έγραφε κάποιος με εμπάθεια ή κάποιος που δεν είχε διαβάσει τα ποιήματα του ΔΣ ή δεν καταλαβαίνει πολλά περί ποίησης. Μήτε είναι ορθό πως ο ΔΣ ένιωσε να συντρίβεται από το φως και να πέφτει στον χαμό του. Το αντίθετο! Οι στίχοι του δεν μου φαίνεται να λένε κάτι τραγικό και, όπως έδειξα στα προηγούμενα δύο άρθρα, είναι (όχι “συντρίμμια” μα) άψογοι. Το κλειδί είναι στο 8ο απόσπασμα του Πορφύρα:
Πριν πάψ’ η μεγαλόψυχη πνοή χαρά γεμίζει·
άστραψε φως και γνώρισεν ο νιος τον εαυτό του·
οι κόσμοι γύρου ν’ άνοιγαν κορόνες να του ρίξουν …
Το φως που αστράφτει εδώ σαφώς δεν συνιστά τον χαμό του νέου κολυμβητή. Απεναντίας, αστράφτει λόγω του βίαιου, όπως μας φαίνεται, θανάτου στα σαγόνια του σκυλόψαρου, καθώς αφήνει τη συνηθισμένη μας πραγματικότητα με τον θάνατο και εισέρχεται σε μια πολύ διαφορετική: δεν είναι η αιτία αλλά συνέπεια. Όμως εδώ έχουμε μια έντονη απορία: πώς γνωρίζει ο ΔΣ ότι εκείνη την ώρα ο νέος “χαρά γεμίζει” και στην ξαφνική αστραψιά “γνώρισεν τον εαυτό του”; Κι ακόμα, με ποια έννοια γνώρισε τον εαυτό του και ποιον εαυτό;
2. Σε αυτά τα ερωτήματα δεν μπορούν να δοθούν εύκολες απαντήσεις. Διότι δεν έχουμε στοιχεία. Αλλά υπάρχουν στα ποιήματα άλλες ενδείξεις για τη στενή σύνδεση μεταξύ της στιγμής του θανάτου (=της τελευταίας πνοής) και φωτός (=κάποιας έκλαμψης). Στο πρώιμό του “Η Ψυχούλα” ένα παιδάκι πέθανε πρόωρα και η ψυχή του ανέβηκε στ΄άστρα: το καθένα την καλούσε αλλά εκείνη δεν ήξερε “σε ποιο να μπει”:
Αλλά να του έδωσε / ένα αγγελάκι
το φιλί αθάνατο / στο μαγουλάκι
που άξαφνα έλαμψε / σαν την αυγή.
Ναι, βέβαια, είναι ένα ποιητικό (ρομαντικό) παιχνίδισμα. Αλλά είναι μόνο τέτοιο;.. Εδώ υπάρχει λεπτή ποιητική με τη μοναδική ρίμα (-άκι), το σμίξιμο πλατωνικής και χριστιανικής παράδοσης για την αθανασία της ψυχής και την παρομοίωση με την αυγή.
Σε μερικά ποιήματα ο θάνατος, ή η μεταθανάτια ύπαρξη, δεν συνδέεται άμεσα με φως. Σε άλλα όμως ναι. Παρουσιάζονται μάλιστα κι άλλες εκδοχές όπως “Εις τον θάνατο Αιμιλίας Ροδόσταμο”:
Στη θύρα την ολόχρυση της Παντοδυναμίας/ πνεύματα μύρια παλαιά,
πνεύματα μύρια νέa/ σ’ ακαρτερούν για να σου πουν πως άργησες να φτάσης.
Εδώ σαφώς η ολόχρυση θύρα της Παντοδυναμίας είναι η πηγή όλου του φωτός. Το ποίημα “Εις Μοναχήν” επίσης συνδέει το θάνατο με το φως:
Τα μάτια της αστράψανε/ του τάφου από την κλίνη […]
Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις το φως συνοδεύει την ύστατη πνοή του θανάτου. Όχι μόνο δεν υπάρχει κανένα τραγικό στοιχείο αλλά, αντίθετα, μοιάζει να είναι μια κατάσταση ευλογημένη. Μάλιστα στο “Η Φαρμακωμένη στον Άδη” και στις τρεις εκδοχές του έχει στην τελευταία στροφή “το όμορφο κοράσι” να πέφτει “στην αγκάλη του εραστή” που είναι ο Χάρος. Βέβαια, μερικά πρώιμα ποιήματα όπως “Ανάμνησις” και “Κάκιωμα” δείχνουν να φοβούνται το γήρας και τον θάνατο αλλά αυτά είναι νεανικές ασκήσεις. Στα τελευταία έργα δεν υπάρχει κανένας φόβος ή αρνητικό στοιχείο σχετικά με τον χάροντα.
3. Πιστεύω, αλλά χωρίς να έχω στοιχεία για το θέμα πέρα από τα ποιήματα, πως ο ΔΣ νωρίς είχε εμπειρία ενότητας με το φυσικό περιβάλλον και με κάποια μυστική ενόραση όπου κυριαρχούσε το φως. Όλοι οι σχολιαστές επισημαίνουν την παρουσία φωτός στα ποιήματα του ΔΣ παραθέτοντας κυρίως στροφές 94-5 από τον Ύμνο στην Ελευθερία :
Α το φως που σε στολίζει / σαν ηλίου φεγγοβολή
και μακρόθεν σπινθηρίζει, / δεν είναι, όχι, από τη γη!
Λάμψιν έχει όλη φλογώδη / χείλος, μέτωπο, οφθαλμός,
φως το χέρι, φως το πόδι / κι όλα γύρω σου είναι φως.
Το φως, βέβαια, από τον ήλιο, το φεγγάρι, τα άστρα ή “στου Θεού την κεφαλή” (“Εις τον θάνατον του Λορδ Μπάιρον” στροφή 7 και συνέχεια), πλημμυρίζει στροφές και στα νεανικά και στα ώριμα έργα του. Το βρίσκουμε άπλετο σε στροφές ακόμα και στο σύνθετο Λάμπρος (“Η τρελή Μάνα”, στρ. 16, “Η ημέρα της Λαμπρής”, 21 και Απόσπασμα 32) και φυσικά στα τρία τελευταία μεγάλα έργα˙ στο Σχεδίασμα Γ Ελεύθεροι Πολιορκημένοι, μάλιστα, το 15ο και τελευταίο δίστιχο έχει τον ήλιο να “σκει [=σκίζει] πυκνά και μαύρα νέφη”. Πολύ συχνά, επιπλέον, στίχοι περιγράφουν ή αναφέρονται στην ομορφιά θηλυκών υπάρξεων, φυσικών τοπίων, ζώων και πραγμάτων γενικά: Πχ στο Πορφύρας, 4, (και παραλλαγές αλλού):
Γελάς και συ στα λούλουδα χάσμα του βράχου μαύρο.
Το μαύρο χάσμα του βράχου (ή σεισμού, αλλού, βαθούλωμα, δηλαδή, ή φαρδιά ρωγμή) είναι για τον ΔΣ (χαμο)γέλιο. Αλλά αυτό, δηλαδή το ότι ο ΔΣ βλέπει τόση ομορφιά παντού τόσο συχνά, σημαίνει πως ο ΔΣ είχε “ομορφιά” μέσα του κι έτσι γνώριζε τις αιτίες, τους νόμους του κάλλους. Την εποχή του, ήταν εύκολο ακόμα και για κατοίκους της πόλης, ειδικά στα νησιά, να βρεθούν στην ύπαιθρο και να συνδεθούν με τις ομορφιές του φυσικού περιβάλλοντος – δέντρα, λουλούδια, πουλιά, αγέρι, ακρογιαλιά, πρόβατα κλπ. Αλλά παρότι πολλοί άλλοι ποιητές μιλούν για αυτές τις ομορφιές (όπως ο Κάλβος, ο Μάνεσης, ο Τυπάλδος μα και νωρίτερα ο Χριστόπουλος, ο Βηλαράς κ.α), κανείς δεν εισδύει σε αυτή με όμοια ένταση, διάρκεια και συχνότητα. Με την ίδια ευκολία αναγνωρίζει και παρουσιάζει και την ασκήμια, τις αθλιότητες και τις κακίες της ζωής (όπως διαφαίνεται περίτρανα στο πεζό Η Γυναίκα της Ζάκυνθος). Ο ίδιος όμως ένιωθε να ζει κοντά ή μέσα σε κόσμο παραδεισένιο, όπως τον περιγράφει τόσο χτυπητά στο “Εις Φραγκίσκα Φράιζερ” –
“Όμορφος κόσμος ηθικός, αγγελικά πλασμένος”.
Πιστεύω πως αυτή η πλευρά του ΔΣ, αυτή η άποψη του νου ή της ψυχής του που ζούσε στο φώς κι έβλεπε την αισθηματική όσο και την κοινή διανοητική πλευρά της ψυχοσύνθεσής του, το καλό και το κακό, το ωραίο και το άσκημο, ήταν εκείνο που θεωρούσε στους στοχασμούς του “αληθινός εαυτός”. Και ο εαυτός εκείνος, όπως και στον μεγάλο Λεονάρντο Ντα Βίντσι που συχνά δεν τελείωνε πίνακες μα σχεδίαζε απανωτά, δεν ένιωθε καμιά επιτακτική ανάγκη να τελειώσει τα αποσπασματικά, όπως φαίνονται σε πολλούς, έργα.
Άλλοι μοντέρνοι που πράγματι έγραψαν μακροσκελή στιχουργήματα παρουσίασαν όντως σπουδαία ποίηση;… Ουκ εν τω πολλώ τό εὐ (μα μήτε κι «ἐν τῷ μακρῷ»).
Έπεται συνέχεια.
