Π14: Ποίηση (Γ)

Μας έγραψε ο Σίσυφος:

Μια άλλη ανάγνωση 2 
(στο απόσπασμα από ποίημα του Καρυωτάκη στο “Ποίηση IV”)

Οι στίχοι του Καρυωτάκη (δεν κατάφερα να βρω από ποιο ποίημα είναι για να το δω ολόκληρο) πράγματι δεν έχουν ομοιοκαταληξία όπως λέει ο Νικόδημος, όμως ο ρυθμός τους είναι μια χαρά, αρκεί να τους διαβάσει κανείς δυνατά. Δεν είναι τυχαίο ότι οι ενδεκασύλλαβοι στίχοι (που επισημαίνει ο Νικόδημος) είναι όλοι παροξύτονοι (κυβερνάει/ νήμα/ ζούμε/ συνήθεια/ σιδερένια/ συντρίβει/ πιέζει) πράγμα που δίνει το ρυθμό.

Διαφωνώ απόλυτα με τον Νικόδημο για την κρίση του περί χιλιοειπωμένων φράσεων-κλισέ, την αδυναμία του για μεταφορές, παρομοιώσεις κ.λ.π. Ο Καρυωτάκης επιλέγει συνειδητά να γράψει έτσι. Την εποχή που γράφει (από το 1912 τα πρώτα του ποιήματα μέχρι το 1928 που αυτοκτονεί) η ποίηση που κυριαρχεί στην Ελλάδα είναι η καθαρευουσιάνικη ποίηση με τη λεγόμενη “ποιητική γλώσσα” (γεμάτη λυρικές υπερβολές, περίτεχνη γραφή κ.λ.π.) στο φόρτε της, αφήνοντας γενικά ένα αίσθημα ψεύτικο. Ο Καρυωτάκης είναι ο πρώτος που ξαναφέρνει στην ποίηση του καιρού του το καθημερινό λεξιλόγιο, χωρίς  κοσμητικά επίθετα και άλλα κοσμητικά στοιχεία κάνοντας το λόγο του ευθύ, στεγνό,  δραματικό χρησιμοποιώντας την ειρωνεία, πιο κοντά στον καθημερινό λόγο (ο λόγος που το κάνει αυτό έχει σχέση με τον ψυχισμό του και τα πράγματα που θέλει να εκφράσει). Παρ’ όλα αυτά αυτό που γράφει δεν είναι πρόζα είναι ποίηση.

Τώρα ας έλθουμε σ’ αυτά που λέει το απόσπασμα. Ναι αυτά που λέει δεν είναι χαρούμενα, κουβαλάνε ένα αίσθημα κενού και μια αίσθηση τραγικότητας σαν κάτι να συμπιέζει την ύπαρξή του. Μπορεί ο Νικόδημος να μην αισθάνεται τέτοια αισθήματα στη ζωή του ή στην ύπαρξή του εν έτει 2014, το γεγονός ότι κάποιος άλλος άνθρωπος τα αισθάνεται και τα περιγράφει δε σημαίνει ότι είναι κακή ποίηση. Επειδή ο ποιητής είναι ένα ευαίσθητο διαπασών, μπορεί να πιάνει αισθήματα και καταστάσεις που υπάρχουν στον αέρα της εποχής του και να τα βγάζει στα γραφτά του (ακόμη και σαν προσωπική κατάσταση). Σας  καλώ να σκεφτείτε την εποχή που γράφει ο Καρυωτάκης: πρώτος παγκόσμιος πόλεμος με τα εννέα εκατομμύρια των νεκρών, το ρήμαγμα της Ευρώπης και τη διάλυση τριών αυτοκρατοριών. Ακόμη έζησε τα γεγονότα και την καταστροφή της Σμύρνης μαζί με τους ξεριζωμούς  που ακολούθησαν. Και τα χρόνια που ακλούθησαν το θάνατο του ποιητή είδαν την άνοδο των ορθοδοξιών (ναζισμού, φασισμού, κομμουνισμού) που οδήγησαν στον δεύτερο καταστροφικό παγκόσμιο πόλεμο.

Έχοντας αυτά κατά νου ας ξαναδιαβάσουμε το αρχικό απόσπασμα και ας ξανασκεφτούμε αν αποκτά νόημα και αν μας μεταδίνει αίσθημα και αν η “σιδερένια πυγμή” είναι μια δυνατή μεταφορά όσων προηγήθηκαν και όσων πρόκειται να συμβούν (μέσα στα πλαίσια της Α.Α.). Θα τολμούσα να τ’ ονομάσω και προφητικό.

Εδώ να θυμίσω ότι, την ίδια αυτή περίοδο στην Ευρώπη. εμφανίζονται πολλά έργα που μεταφέρουν αυτό το κλίμα όπως η “Έρημη Χώρα” του Έλιοτ, το1922, με το αίσθημα της στέγνιας της ερήμου και του κενού ανάμεσα στις ανθρώπινες σχέσεις και όχι μόνο, χωρίς αίσθημα λύτρωσης (ο Έλιοτ θα τη βρει τη λύτρωση αργότερα στα “Τέσσερα Κουαρτέτα”, γραμμένα στη διάρκεια του δεύτερου μεγάλου πολέμου), “H Δίκη” και “O Πύργος” του.

Κάφκα, 1925 και 1926, η “Δευτέρα Παρουσία” του Γέητς (και πιο θηρίο ανήμερο – η ώρα του ήρθε τελικά/ σέρνει το βήμα του κατά τη Βηθλεέμ να γεννηθεί;).

Δεν τον νοιώθω μεγάλο ποιητή, τον αισθάνομαι (δεν διεκδικώ το αλάθητο γι αυτό και χρησιμοποιώ τη λέξη αισθάνομαι) σαν ένα ποιητή τραγικά ειλικρινή που άνοιξε δρόμο στη νεώτερη μοντέρνα και μη, ελληνική ποίηση. Και μόνο που έφερε την απλότητα του καθημερινού λόγου στο προσκήνιο, τον κάνει σημαντικό.

1. Εδώ ο Σίσυφος αδικεί κι εμένα και τον εαυτό του. Διότι ανέλυσα πολύ εκτενέστερα την ποιητική του Κ(αρυωτάκη) στο Ποίηση V προβλέποντας πως θα υπήρχαν διαφωνίες από μέλη του ποιητικού κύκλου. Έστω.

Το απόσπασμα στο Ποίηση IV είναι από άτιτλο ποίημα στα Ελεγεία: Δεύτερη Σειρά (1927) και αρχίζει όπως το απόσπασμά μου.

Οι ενδεκασύλλαβες γραμμές είναι ακανόνιστοι δάκτυλοι (x – – χ – -κανονικοί) και τροχαίοι (χ-χ- κανονικοί) στο τέλος των στίχων. Αλλά ο ρυθμός γενικά δεν είναι κανονικός. Δεν έγραψα πως το ποίημα δεν έχει ρυθμό (όπως ισχυρίζεται ο Σίσυφος) αλλά πως ο ρυθμός είναι “ακανόνιστος”.

Δεν μου φαίνεται καλά ενημερωμένος για την ποίηση στην εποχή του Κ (1912-28) ο Σίσυφος γράφοντας πως είναι γενικά «η καθαρευουσιάνικη ποίηση με τη λεγόμενη ‘ποιητική γλώσσα’ (γεμάτη λυρικές υπερβολές, περίτεχνη γραφή κλπ) στο φόρτε της…»  Ούτε είναι ο Κ «ο πρώτος που ξαναφέρνει … το καθημερινό λεξιλόγιο … κάνοντας το λόγο του ευθύ, στεγνό, δραματικό» κλπ.

Ο Καβάφης στην Αλεξάνδρεια δημοσίευε τα δικά του ποιήματα σε μονόφυλλα πολύ νωρίτερα σε πολύ λιτότερη γλώσσα, έστω κι αν βρήκε ανταπόκριση στην Ελλάδα μετά το 1930. Δεν νομίζω πως χρειάζεται να δώσω πολλά δείγματα. Παίρνω το ‘Φωνές’ μόνο:

Ιδανικές φωνές κι αγαπημένες

εκείνων που πέθαναν ή εκείνων που είναι

για μας χαμένοι σαν τους πεθαμένους.

Στην Ελλάδα ο Σικελιανός δημοσίευσε το Αλαφροΐσκιωτος το 1909. Π.χ. –

Ανέβηκα – φίλος/ ανήφορων – όλες/

τις κορφές που αγναντεύουν τα πέλαγα

γαλήνη άγγιξε όλα η ορμή μου

το γεράκι που επέρνα/ το σύννεφο στον αγέρα…

Και από τις Ραψωδίες του Ιόνιου, από το σονέτο ‘Ζωφόρος’ που έχει εναλλάξ δωδεκασύλλαβους κι ενδεκασυλλάβους στίχους (δάκτυλοι κυρίως) και ρίμα αβαβ:

Με φτέρνα ως μήλο κόκκινο χτυπώντας

τα πλευρά των αλόγων φουντωμένη

που φλέβα κλαδωτή κι ο ιδρός κολλώντας

στην κοιλιά και στα νύχια κατεβαίνει…

Εδώ ο ρυθμός είναι πολύ κατάλληλος κι ακούς τον άνετο καλπασμό του αλόγου!

2. Μετά ο Σίσυφος ασχολείται με θεματολογία, που είναι βέβαια σημαντική άποψη της ποίησης, όχι όμως της ποιητικής τέχνης. Σπαταλά τον χρόνο όλων μας ο Σίσυφος γράφοντας για τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο και τους ξεριζωμούς και παρόμοια. Δεν είναι αυτό το ζήτημα. Ούτως ή άλλως υπήρξαν χιλιάδες άλλοι ποιητές και πεζογράφοι που έγραψαν την ίδια εποχή για τα ίδια θέματα με ευαισθησία και χωρίς να αυτοκτονήσουν.

Εγώ έγραψα καθαρά πως υπάρχουν σε κάθε ποίημα δύο βασικές απόψεις. “Μια είναι η πρόθεση του ποιητή – ο στοχασμός, η συγκίνηση, το ιδεολόγημα. Η δεύτερη είναι η πραγμάτωση της πρόθεσης στο ποίημα”. Η δεύτερη είναι η ποιητική τέχνη.

Ο Κ, όπως πολλοί άλλοι ακόμα και σε καιρό ειρήνης σε ευημερούσες κοινωνίες, μπορεί να είχε το αίσθημα του κενού και της απαισιοδοξίας μέσα του αλλά μας το δηλώνει, δεν το μεταδίνει ποιητικά, όπως κάνει ο Σεφέρης με τη δική του αρτιότερη ποιητική. Ο Κ απλώς μονολογεί αδιάκοπα για τη δυστυχία του για την οποία φταίει μια “τραγική μοίρα” ή “σιδερένια πυγμή” στον ουρανό. Η φράση του είναι – άδειες μέρες που τώρα ζούμε: ο πληθυντικός δεν στέκει. Εκείνος ίσως να ένιωθε κενό αλλά σίγουρα οι μέρες δεν ήταν άδειες. Και φυσικά δεν είναι για μένα να προσδιορίσω τι τον έτρωγε μέσα του, αλλά δεν ήταν ούτε υπερβολική ευαισθησία ούτε η ανύπαρκτη σιδερένια πυγμή στον ουρανό.

Η σιδερένια, μεγάλη πυγμή “που δεν συντρίβει, μα τιμωρεί” (!) ούτε δυνατή μεταφορά είναι ούτε έχει ΑΑ. Ας κοιτάξει ο Σίσυφος (κι όποιος άλλος) τον ουρανό και ας μας πει με τι αντιστοιχεί εκεί πάνω η σιδερένια πυγμή: ούτε σύννεφο, ούτε ο ήλιος ή το φεγγάρι, ούτε τα άστρα.

3. Νομίζω πως ο Σίσυφος θα πρέπει να διαβάζει πιο προσεκτικά και να βάζει στην άκρη αντιλήψεις και διαθέσεις που κυκλοφορούν στον ποιητικό κύκλο.

Ας μιλήσω τώρα και για θεματολογία. Παίρνω ένα από τα Νηπενθή (1921) με τίτλο ‘Μόνο’  όπου, αφού μάδησαν οι ελπίδες του Κ, έφυγαν τα χρόνια, χάθηκαν οι φίλοι του και τα κορίτσια που αγάπησε και του μενει τώρα «πόνος … στείρος» (δυστυχία σκέτη), στην  τελευταία στροφή γράφει:

Όλα έπρεπε να γίνουν. Μόνο η νύχτα

δεν έπρεπε γλυκιά έτσι τώρα να’ ναι

να παίζουνε τα’ αστέρια εκεί σα μάτια

και σα να μου γελάνε.

Παράξενο δεν είναι, που ενώ βλέπει το παιχνίδισμα γλυκύτητας και χαράς άμεσα, το    αρνείται, το διώχνει;

Σε τι λοιπόν φταίει κάτι άλλο – η τραγική μοίρα;… Όλες μας οι απώλειες, οι πόνοι, τα γερατιά κι ο θάνατος είναι μέσα στο καθημερινό παιχνίδι της ζωής – ακριβώς όπως και η καρτερία και η χαρά.

4. Ο Σίσυφος κάνει λάθος να συγκρίνει τον Κ με τον Έλιοτ. Κάνει λάθος επίσης να νομίζει πως ο Έλιοτ νιώθει στην Έρημη Χώρα σαν τον Κ. Ο Έλιοτ σαφώς περιγράφει την εποχή του – όχι τη δική του διάθεση – και τελειώνει με τρεις πρακτικές που πιστεύει διαλύουν τη δυστυχία και φέρνουν γαλήνη: δόσιμο, συμπόνια, συγκράτηση – οδηγούν στην “ειρήνη” (τρις).

Ο Έλιοτ είναι πολύ διαφορετικό θέμα.