1. Αυτό το ιστολόγιο δεν είναι μόνο για πολιτικο-οικονομικά ζητήματα. Η ανθρώπινη ζωή έχει πολλές απόψεις. Το πολιτικο-οικονομικό γίγνεσθαι αποτελεί μια πολύ σημαντική άποψη αλλά έτσι όπως αποτυπώνεται στις ειδήσεις (και στα σχόλια δημοσιογράφων) είναι μόνο μια επιφάνεια της οποίας το βάθος σπάνια ερευνάται όπως θα έπρεπε για να εντοπισθούν πραγματικά αίτια.
Σήμερα λέω να ρίξω μια πρώτη σύντομη ματιά στην ποίηση που μπορεί να προσεγγίσει με πολύ διαφορετικό τρόπο τις αλήθειες (και τα αίτια) που κρύβονται κάτω από την πολιτικο-οικονομική επιφάνεια. Σίγουρα, οι αλήθειες και τα αίτια μπορούν να ανιχνευθούν σε κοινή πρόζα με λογική ανάλυση, όπως συχνά επιχειρείται – αλλά σπάνια πετυχαίνει. Αλλά έχει τη διασκέδασή της και η ποίηση, παρότι πολύ λίγοι στρέφονται σ’ αυτήν και ακόμα λιγότεροι πραγματικά την απολαμβάνουν.
2. Την ιδέα για μια εξερεύνηση της ποίησης την προκάλεσε η σειρά ποιητικών εκδόσεων της Κυριακάτικης Καθημερινής “Έλληνες Ποιητές”.
Είναι μια εξαιρετική προσπάθεια να δοθούν πολύ φθηνά στο κοινό ανθολογίες μοντέρνων Ελλήνων ποιητών σε προσεγμένη έκδοση. Είναι βέβαια αμφίβολο αν πολλοί θα ενδιαφερθούν να επωφεληθούν ώστε να εξοικειωθούν με την ποίηση και να αντλήσουν την όποια ευχαρίστηση. Κυριαρχεί μάλλον η αντίληψη πως η ποίηση είναι ακαταλαβίστικη και όπως ένας υπουργός απεφάνθη στη δεκαετία του 1980 “οι ποιητές είναι λαπάδες”.
Μπορεί να φανεί παράξενο, αλλά σε μεγάλο βαθμό συμφωνώ με αυτή την αντίληψη. Πιστεύω αληθινά πως πολλή ποίηση είναι ακαταλαβίστικη και πολλή ασφυκτιά με προσποίηση και ανοησία – ενώ στους ποιητικούς κύκλους περνά για κάτι σοβαρό και πολύτιμο. Πχ οι στίχοι του Εγγονόπουλου
Η ζωή, ο θάνατος / κι αναμεσίς / η Τέχνη (η Ποίηση)
Όπου καταξιώνει τη ζωή / την διαιωνίζει
Και το θάνατο καταργεί. (σ 50, Ν.Εγγονόπουλος, Καθημερινή, Μάιος 2014).
Αυτοί οι στίχοι κάθε άλλο παρά ποίηση είναι και ο ισχυρισμός τους, παρότι προσφιλέστατος στους ποιητικούς κύκλους, πολύ απέχει από την πραγματικότητα. Η “ποίηση” δεν είναι ανάμεσα στη ζωή και τον θάνατο, δεν καταξιώνει τη ζωή, δεν τη διαιωνίζει και δεν καταργεί τον θάνατο. Τουλάχιστον, όχι γραφή σαν κι αυτή…
3. Επειδή ο ποιητικός κύκλος θα εναντιωθεί ενδεχομένως λέγοντας πως δεν καταλαβαίνω και παίρνω τους στίχους αυτούς κυριολεκτικά, πρέπει να ξεκαθαρίσω μερικά σημεία.
Υπάρχει λοιπόν καλή ποίηση και κακή. Μπορούμε να κάνουμε πρόσθετες διακρίσεις: εξαιρετική, καλή και μέτρια αφενός και αδιάφορη, κακή και κάκιστη. Μόνο οι τρεις πρώτες κατηγορίες μπορούν να θεωρούνται ποίηση. Οι τρεις τελευταίες πρέπει να παραγνωρίζονται – εκτός από τη χρήση μερικών αποσπασμάτων ως παραδείγματα προς αποφυγή.
Τι είναι καλή, τι κακή ποίηση; Ο καλύτερος τρόπος είναι να κοιτάξουμε μερικούς στίχους που όλοι θεωρούμε καλή ποίηση.
(α) Ροδοστεφάνωτα,/ Ασπροεντυμένα / Τα κατεβάσανε
Αγκαλιασμένα / Μέσα εις την ύστερη / Αλησμονιά.
Το ποίημα είναι μεγαλύτερο και αφορά τον ξαφνικό θάνατο δύο παιδιών. Στον πρώτο, δεύτερο και τέταρτο στίχο υπάρχει ρομαντική εξιδανίκευση, ίσως, αλλά ήταν φυσικότατη στις αρχές του 19ου αιώνα και ούτε τώρα ενοχλεί διότι δεν αντίκειται σε κάποια πιθανή περίσταση. Το σύνολο ποίημα έχει ρυθμό και ομοιοκαταληξία (που φαίνεται στη δεύτερη και τέταρτη γραμμή εδώ). Ο ρυθμός υπαινίσσεται νεκρική πομπή, υυυ-υυ, υυυ+υ2, υυυ+ και ο τόνος στην τελευταία συλλαβή της 6ης γραμμής δίνει το οριστικό τέλος του θανάτου. (υ= ατόνιστη ή βραχεία συλλαβή, και += τονισμένη ή μακρά.) Και η τελευταία φράση ‘ύστερη αλησμονιά’, ενώ θα περίμενε κανείς ‘τάφο/μνήμα/λάκκο’ είναι μια έξοχη μεταφορά που καλύπτει όχι μόνο τον τάφο αλλά και τη λησμονιά της ζωής από τους πεθαμένους καθώς και την τελική λησμονιά των νεκρών από τους ζωντανούς.
Ουσιαστικά είναι αυτή η μεταφορά που απογειώνει το ποίημα και μετατρέπει το κοινότοπο θέμα της ταφής και του θανάτου σε αλησμόνητη ποίηση.
(β) κι ενώ κορυδαλλοί σκαρφαλώνουν τον άνεμο σκαλί
σκαλί κελαηδιστού γαλάζιου που ένας θεός ξέρει.
Εδώ δεν υπάρχει “ποιητικός” ρυθμός ούτε ομοιοκαταληξία. Υπάρχει όμως κάποια μελωδικότητα με τα τρία ‘λάμδα’ καθώς κι εσωτερική αντήχηση “κορυδαλλοί” και “σκαλί/σκαλί”, κι “ενώ” και “-λώ-”. Ο ρυθμός είναι αυτός της καθημερινής ομιλίας υ+υυυ+υυ+υυ-υυυ- αλλά ο τονισμός και η εσωτερική αντήχηση δίνουν την αίσθηση του σκαρφαλώματος των πουλιών. Το σκαρφάλωμα είναι μια μεταφορά που δείχνει πως η άνοδος των πουλιών δεν είναι πολύ εύκολη ή γρήγορη αλλά ανεβαίνουν τη σκάλα του ανέμου (δηλαδή μικρά στροβιλίσματα ή ρεύματα που αλλάζουν κατεύθυνση). Η δεύτερη γραμμή επίσης έχει τη μελωδικότητα των τριών ‘λάμδα’ στο πρώτο μισό. Η επανάληψη ‘σκαλί’ μεταφέρει τη σκάλα στο γαλάζιο του ουρανού που είναι “κελαηδιστό”, δηλαδή γεμάτο με τα κελαηδίσματα των κορυδαλλών και με φωτεινότητα, αλλά απηχεί ταυτόχρονα την αρχαία ιδέα της μουσικής των ουράνιων σφαιρών και υπονοεί, επιπλέον, πως η σκάλα είναι η ουράνια κλίμακα σε θρησκευτικά ή αποκρυφιστικά κείμενα. Ο δεύτερος στίχος δίνει στον προσεκτικό αναγνώστη ένα πρόσθετο νόημα: δηλαδή, με το δεύτερο, τώρα αρχικό, «σκαλί» ο ιδιος ο ουρανός είναι σαν να έχει γινει ένα σκαλοπάτι για κάτι ακόμα ψηλότερο. Όλη αυτή την κατάσταση ο Θεός την ξέρει. Αλλά ή κοινή φράση “ένας θεός ξέρει” δίνει έναν τόνο χιουμοριστικό καθώς ο ποιητής (κι ο αναγνώστης) μάλλον δεν ξέρει γιατί γίνεται όλο αυτό – ένας θεός ξέρει μόνο, αν ξέρει κι Εκείνος!
4. Σε αντίθεση με αυτούς τους στίχους, που χάρη κυρίως στις μεταφορές τους γίνονται όμορφη ποίηση, το πόνημα του Εγγονόπουλου είναι πρόζα κομμένη σε σύντομες γραμμές για να δείχνει ποίηση – με την ομοιοκαταληξία “αναμεσίς…ζωή…καταργεί” που όμως δεν προσφέρει τίποτα.
Για να μη θεωρηθεί πως έχω προκατάληψη κατά του Εγγονόπουλου,. Παραθέτω ακόμα ένα απόσπασμα:
(α) η τέχνη κι η ποίηση δεν μας βοηθούν να ζήσουμε:
Η τέχνη και η ποίησις μας βοηθούνε/ να πεθάνουμε.
Εδώ πάλι έχουμε κομμένη πρόζα και μια ιδέα που δεν αληθεύει. Ο Φρεντερίκο Γκαρθία Λόρκα θανατώθηκε το 1936 και σ’ αυτό το γεγονός αναφέρεται το όλο ποίημα. Μόνο που δεν θανατώθηκε από τους φασίστες επειδή έγραφε ποίηση αλλά επειδή πρέσβευε διαφορετική ιδεολογία.
Τέτοιες γενικεύσεις περί Τέχνης και ποίησης δείχνουν μάλλον τη ρηχότητα της σκέψης αυτών που τις γράφουν.
Θα επανέλθω. Το θέμα έχει σημασία.
