της Αλεξλανδρας Φιληνδρα*
Στο βιβλίο του «Η πολιτική στον χρόνο», ο Paul Pierson εξηγεί ότι οι επιλογές μιας χώρας περιορίζονται από τους ισχύοντες θεσμούς. Οι θεσμοί δημιουργούν συνθήκες θετικής ανάδρασης (positive feedback), δηλαδή οι επιλογές που είναι συμβατές με τους θεσμούς παρέχουν περισσότερα οφέλη σε ομάδες οι οποίες και συνεχίζουν να στηρίζουν τους θεσμούς. Συν τω χρόνω, η χώρα μπαίνει σε ένα κανάλι του οποίου η κατεύθυνση είναι προκαθορισμένη, καθώς μια σειρά από συμφέροντα δένονται με το υπάρχον σύστημα. Η πολιτική ηγεσία αποκλείει την όποια θεσμική αλλαγή απειλεί τα οφέλη προνομιούχων ομάδων, με αποτέλεσμα να είναι πολύ δύσκολο να επιβληθούν θεσμικές αλλαγές.
Μερικές από τις θεσμικές επιλογές που δύσκολα αλλάζουν αφορούν τον συνήθη και αναμενόμενο τρόπο συναλλαγής με μέλη της πολιτικής ελίτ. Κάποιοι αποκαλούν αυτούς τους ανεπίσημους θεσμούς «πολιτική κουλτούρα», αλλά στην ουσία πρόκειται για ευρύτατα διαδεδομένους κανόνες συναλλαγής μεταξύ πολιτών και εξουσίας.
Το θεσμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο λειτουργεί η Ελλάδα είναι αυτό της «πελατειακής» δημοκρατίας. Οι πολιτικές ελίτ δημιούργησαν εκλογικές βάσεις με τη διανομή πολιτικών οφελών και κυρίως εργασιακών θέσεων, συνδικαλιστικών προνομίων και συμβάσεων δημοσίων έργων. Ολα τα κόμματα που βρέθηκαν στην εξουσία έχουν συμμετάσχει σ’ αυτές τις συναλλαγές.
Σύμφωνα με τον Pierson, ριζικές αλλαγές γίνονται μόνο σε εποχές μεγάλης εξωγενούς κρίσης. Τέτοιες κρίσεις διακόπτουν την ομαλή λειτουργία του συστήματος και αλλάζουν την εσωτερική ισορροπία δυνάμεων. Σε τέτοιες στιγμές, μια χώρα έχει την ευκαιρία να αλλάξει πορεία. Η αποδυνάμωση των παγιωμένων ελίτ φέρνει στο τραπέζι προτάσεις οι οποίες μπορούν να συνεισφέρουν στην εξυγίανση του πολιτικού συστήματος.
Πολλοί αναλυτές θεωρούν την είσοδο της χώρας στην ΕΟΚ/Ε.Ε. το 1981 μια τέτοια κομβική πολιτική στιγμή για τη χώρα. Δυστυχώς, η είσοδος στην Ε.Ε. δεν ήταν το είδος της εξωγενούς «κρίσης» που θα επέτρεπε αλλαγή πορείας. Αντίθετα, η εισροή ευρωπαϊκών κεφαλαίων ενδυνάμωσε το πελατειακό σύστημα.
Η οικονομική κρίση των τελευταίων ετών αποτελεί το είδος του κομβικού σημείου που περιγράφει ο Pierson. Το μονοπάτι τού όλο και διευρυνόμενου πελατειακού κράτους έχει χάσει τα οφέλη του. Αυτό σημαίνει ότι το μονοπάτι των θεσμικών αλλαγών είναι εν δυνάμει ανοιχτό. Το πρόβλημα είναι ότι ο εκμοντερνισμός και οι επενδύσεις σε τομείς όπως η εκπαίδευση, η υγεία και η τεχνολογία έχουν μεγάλο άμεσο κόστος και τα οφέλη είναι μελλοντικά και έχουν ρίσκο. Αντίθετα, τα (πλέον) πενιχρά οφέλη του συρρικνωμένου πελατειακού κράτους είναι γνωστά, παρόλο που το συνολικό κόστος είναι γιγάντιο.
Η ανάπτυξη χρειάζεται ένα νέο πλαίσιο λειτουργίας του κράτους και του ιδιωτικού τομέα. Τέτοιος προγραμματισμός είναι εφικτός αλλά χρονοβόρος και με μεγάλο κόστος. Η αναμόρφωση της δημόσιας διοίκησης απαιτεί πολιτική θυσία αλλά και γνώση από καλά συστήματα. Οι ευρωπαϊκές προτάσεις, πολλές από τις οποίες έχουν ως έμμεσο στόχο τη διατάραξη των πελατειακών θεσμών, δείχνουν ξεκάθαρα πόσο μεγάλο θα είναι το κόστος για κάποιες προνομιούχες ομάδες και για τους πολιτικούς τους φίλους. Οι επιλογές των κυβερνήσεων της τελευταίας πενταετίας δείχνουν πόσο βαθιά ριζωμένη είναι η αντίληψη ότι η διατήρηση της εξουσίας εξαρτάται από τη διασφάλιση μιας σταθερής πελατείας.
Με δεδομένο το πόσο βαθιές είναι οι ρίζες του πελατειακού συστήματος στο ελληνικό πολιτικό σύστημα, δεν είναι παράξενο ότι η κυβέρνηση αναλώθηκε στο «game of chicken», κατασπατάλησε όποιο πολιτικό κεφάλαιο είχε στην Ε.Ε. και έχει αρχίσει επίσημα να προετοιμάζει τον κόσμο για ρήξη. Διότι το «μεγάλο όχι» το λέμε στα σχέδια της Ευρώπης να επιβάλει ριζικές αλλαγές που απειλούν να τινάξουν στον αέρα πελατειακά δίκτυα. Και αν απειλούν κάποιοι να το «κάνουν Κούγκι», ο στόχος δεν είναι η προάσπιση του κοινού καλού αλλά η προστασία ιδίων προνομίων. Μακάρι να μη χρειαστεί η Ιστορία να δείξει πόσο μικροί, συμφεροντολόγοι και αυτοκαταστροφικοί υπήρξαν οι Ελληνες του 2015.
* Η κ. Αλεξάνδρα Φιλήνδρα είναι καθηγήτρια Πολιτικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο του Ιλινόι-Σικάγο.
Πηγή: Καθημερινή
