Η απλή θέαση, δηλαδή το να κοιτάς ή να ακούς μόνο δίχως σχόλια, δεν είναι καθόλου εύκολη άσκηση. Από ό,τι μαθαίνω, οι άνθρωποι βρίσκουν την απλή παρατήρηση (θέαση, ακρόαση) δίχως σχόλια ή κινήσεις του νου αδύνατη. Πάντα κάτι παρεμβαίνει.
Σχεδόν πάντα τα σχόλια σχετίζονται με αξιολόγηση του τύπου – είναι καλό-κακό, καλύτερο-χειρότερο, ακριβότερο-φθηνότερο, όμορφο-άσχημο κλπ.
Π.χ. ένα τετράποδο, σκύλος ή γάτα, περνώντας πλάι σ’ ένα παρτέρι θα δει πρασινάδα, βλάστηση, άνθη με χρώματα, ίσως και αρώματα.
Αν εσείς περάσετε και κοιτάξετε, θα δείτε μια τριανταφυλλιά με κόκκινα (ή κίτρινα) τριαντάφυλλα και μερικά ζιζάνια. Μα συγχρόνως ο νους κρίνει, αξιολογεί (κάποτε συγκρίνει επίσης): όμορφη, χρήσιμη, καλή τριανταφυλλιά∙ άσχημα, άχρηστα, κακά (βλαβερά για την τριανταφυλλιά και την διακόσμηση) ζιζάνια! Μπορεί να γίνει και μια γοργή σύγκριση με άλλο παρτέρι, άλλη τριανταφυλλιά, άλλο κήπο. Αυτό το παρτέρι είναι καλύτερο/χειρότερο απ’ το άλλο, πιο περιποιημένο…
Είναι μια γρήγορη, αστραπιαία λειτουργία. Δεν είναι κάτι κακό, αφύσικο. Απλά είναι πολύ γρήγορη, μηχανική, αυτόματη. Αυτό συνήθως κάνει εκ φύσεως ο νους μου. Είναι ένας τρόπος που έχει συνηθίσει να αλληλεπιδρά με το περιβάλλον, με την υλική πραγματικότητα γύρω του. Είναι μια απ’ τις έμφυτες λειτουργίες του.
Μπορεί, βέβαια, με καθοδήγηση και μακρόχρονη εξάσκηση να μάθει να κοιτά ή να ακούει χωρίς τις κρίσεις, συγκρίσεις και τα σχόλια. Και τότε η εμπειρία της πραγματικότητας αυτής θα είναι πολύ διαφορετική. Μα αυτήν ας την αφήσουμε σήμερα κι ας μείνουμε με την αξιολόγηση.
Μπορούμε να αξιολογήσουμε κάτι για το οποίο δεν έχουμε εμπειρία;
Μπορούμε να κρίνουμε, να αξιολογήσουμε αν μια μπανάνα είναι νόστιμη διότι έχουμε φάει πολλές – ώριμες, κάπως άγουρες, υπέρ-ώριμες, κάπως σάπιες.
Αλλά πώς θα κρίνουμε το μάνγκο, το οποίο δεν έχουμε δοκιμάσει ποτέ; Άλλοι έχουν δοκιμάσει πολλές φορές μάνγκο σε διαφορετικές καταστάσεις ωρίμανσης, μάνγκο απ’ τη Βραζιλία ή το Περού, μάνγκο από Ινδία ή Αίγυπτο. Αυτοί γνωρίζουν γενικά πως τα μάνγκο Αιγύπτου και Ινδίας την κατάλληλη εποχή είναι πολύ νόστιμα, πολύ ανώτερα από της Νοτίου Αμερικής, τουλάχιστον αυτά που εισάγονται στην Ελλάδα. Αλλά κάποιος που έζησε στην Βραζιλία θα μας βεβαιώσει πως εκεί τα μάνγκο είναι εξίσου νόστιμα με τα ινδικά.
Δίχως κάποια πρότερη εμπειρία, αξιολόγηση δεν γίνεται.
Μετά είναι η αξιολόγηση και κρίση ότι το περισσότερο είναι καλύτερο από το λίγο και το λίγο απ’ το τίποτα. Αυτή όμως για τα καλά, τα επιθυμητά πράγματα – πλούτη, δύναμη, χαρά. Για τα ανεπιθύμητα (αρρώστια, πόνο, φτώχεια) το λιγότερο και το τίποτα είναι καλύτερο.
Εδώ τώρα το κριτήριο είναι αυτό που αρέσει και αυτό που δεν αρέσει. Κάτι αρέσει γιατί είναι ευχάριστο ή θεωρείται ωφέλιμο. Και το αντίθετο: δεν αρέσει γιατί δεν είναι ευχάριστο ή θεωρείται βλαβερό.
Πολλοί εθίζονται στο αλκοόλ (ουίσκι, βότκα κλπ) και το βρίσκουν μετά όχι απλώς ευχάριστο μα καταναγκαστικά απαραίτητο! Και ας ξέρουν πως είναι μακροπρόθεσμα βλαβερό. Ξέροντας πως είναι βλαβερό δεν θα το συστήσουν στα παιδιά τους ή άλλα πολύ αγαπημένα τους πρόσωπα. Μα οι ίδιοι λόγω εθισμού (επειδή ο οργανισμός τους το συνήθισε κι αν δεν το έχει δημιουργούνται ταραχές) δεν μπορούν να το αρνηθούν.
Είναι χοντρό το κριτήριο ευχαρίστησης και ο μηχανισμός μου αρέσει, δεν μου αρέσει. Υπάρχουν άλλα κριτήρια λεπτότερα που αν τα υιοθετήσει ένας άνθρωπος και τα διατηρήσει για κάποιο χρονικό διάστημα και αυτά θα δίνουν ευχαρίστηση και θα λειτουργούν με τον μηχανισμό μ’ αρέσει, δεν μ’ αρέσει.
Π.χ. ορισμένοι άνθρωποι, τεχνίτες ή καλλιτέχνες εργάζονται πιο πολύ με κίνητρο το τι θα βάλουν στην εργασία τους – γνώση, ενέργεια, ακρίβεια, καλλιτεχνία – παρά το τι θα πάρουν. Θέλουν να προσφέρουν το καλύτερο δυνατό για να ευχαριστηθούν με το έργο και οι ίδιοι και αυτοί που θα το έχουν.
Εδώ είναι μια λεπτότερη αξιολόγηση και μάλλον ασυνήθιστη, όπου ο άνθρωπος χρησιμοποιεί πολύ λεπτότερη ενέργεια του νου. Μα αυτή έρχεται μετά από μακροχρόνια εξάσκηση και προσπάθεια.
