Από μια άποψη τουλάχιστον ο Χιούμ (1711 – 1776) και οι σύγχρονοι “θετικιστές”, που θεωρούνται ακόλουθοι ή κληρονόμοι του, έχουν δίκιο: αυτό που συνήθως εμείς οι κοινοί άνθρωποι θεωρούμε ως εαυτό μας είναι παροδικές, διαδοχικές, συχνά χαώδεις κινήσεις, ή καταστάσεις στον νου μας. Από την άλλη, όμως, κάνουν ένα πελώριο σφάλμα παραγνώρισης.
Η πρώτη του μελέτη A Treatise of Human Nature, Πραγματεία για την Ανθρώπινη Φύση, που βγήκε το 1740, και παρότι ο ίδιος αργότερα και οι σύγχρονοί του την υποβίβασαν, σήμερα θεωρείται το σπουδαιότερο έργο του. Εδώ, ακολουθώντας τον John Locke, δηλώνει πως ο άνθρωπος δεν γεννιέται με προϋπάρχουσες ιδέες στον νου, μα, καθώς το παιδί μεγαλώνει, όλες σχηματίζονται από τις εμπειρίες του στον αντικειμενικό υλικό κόσμο.
Νωρίς στην πραγματεία του ο Χιουμ υποδείχνει πως “ο νους ο ίδιος, όχι μόνο δεν είναι μια ανεξάρτητη δύναμη, μα είναι ένα μάτσο αντιλήψεις δίχως ενότητα ή συνεκτικότητα”. Αυτές, συνεχίζει, “είναι δύο ειδών και τις αποκαλώ εντυπώσεις και ιδέες.” Οι “εντυπώσεις” είναι εντυπώματα, δηλαδή όχι μόνο αισθητήριες, εξωτερικές εντυπώσεις (= ο γαλανός ουρανός, το δέντρο ή κτίριο κ.λπ.), μα κι επιθυμίες και πάθη όπως ζήλεια, ευγνωμοσύνη, φόβος κ.λπ., η αίσθηση ζέστης ή κρύου κ.λπ. κ.λπ. Μερικές είναι απλές και άλλες περίπλοκες καθώς αποτελούνται από απλές. Η διαφορά τους από ιδέες είναι όπως στην αίσθηση του καύσωνα και στην σκέψη πως μπορεί να έρθει καύσωνας: η πρώτη είναι πρακτική εμπειρία η δεύτερη αφηρημένη σκέψη – που όμως βασίστηκε σ’ εμπειρική εντύπωση.
Όλα όσα γνωρίζουμε για τον νου, γράφει, είναι τέτοιες εντυπώσεις και ιδέες.
Στο 1ο βιβλίο, 4ο κεφάλαιο, τμήμα 6, γράφει: “Όταν εξετάζω τον εαυτό μου, πάντα σκοντάφτω πάνω σε κάποια εντύπωση, ζέστης ή κρύου, φωτός ή σκιάς, αγάπης ή μίσους, πόνου ή ευχαρίστησης. Δεν μπορώ ποτέ να πιάσω τον εαυτό μου δίχως κάποια εντύπωση, ούτε παρατηρώ κάτι άλλο από την εντύπωση. Όταν οι εντυπώσεις αφαιρεθούν για κάποια ώρα, όπως στο βαθύ ύπνο, τότε δεν νιώθω τον εαυτό μου και είναι σαν να μην υπάρχω”.
Μερικοί λόγιοι πιστεύουν πως ο Χιουμ δεν επιδόθηκε σε deductionism μειώνοντας τον εαυτό του σε σκέτες εντυπώσεις και ιδέες, μα αρνήθηκε παντελώς την ύπαρξη εαυτού – όπως την βουδιστική σχολή σκέψης που πρεσβεύει anattā (< anātman: μη-εαυτός). Πολλοί δε επικρίνουν την θεώρησή του υποδείχνοντας πως ο νους δεν είναι σκέτα εντυπώματα και ιδεολογήματα, αφού έχει τη δύναμη να κατηγοριοποιεί όμοια με όμοια και ανόμοια με ανόμοια ή ζεύγη αντίθετων. Τα μάτσα ή πακέτα δεν έρχονται έτοιμα στο νου από μια η δύο ή περισσότερες αισθήσεις. Απλούστατα δεν βλέπουμε την λειτουργία του μυαλού, της κατώτερης διάνοιας, να κατηγοριοποιεί αστραπιαία τις εντυπώσεις. Ο ίδιος ο Χιουμ φαίνεται πως αργότερα προς το τέλος της ζωής του, απέρριψε τις πρώιμες αυτές ιδέες του.
Το δε ινδικό, πανάρχαιο φιλοσοφικό σύστημα Vedānta πάει ακόμα πιο πέρα. Αναλύει τις λειτουργίες του νου ως κατώτερη διάνοια (κοινώς “μυαλό”) που κατηγοριοποιεί απλές ιδέες ή εντυπώσεις, διατυπώνει επιθυμίες και αποφάσεις, επιδίδεται σε ονειροπόληση και φαντασιώσεις και ανακυκλώνει σκέψεις. Μετά είναι η ανώτερη διάνοια (buddhi) που αξιολογεί, διακρίνει, αναλύει λογικά. Υπάρχει και η σκέτη νόηση (citta) δίχως λόγια ή σχόλια ή κρίσεις, μα σχεδόν άγνωστη, απαρατήρητη από τις μάζες των ανθρώπων, ακόμα και ψυχολόγων. Και η λειτουργία του εγωισμού (ahaṅkāra) που διεκδικεί οτιδήποτε και τα πάντα, και πάντα νιώθει και λέει “εγώ… εγώ… εγώ”.
Μα πώς γνωρίζουμε αυτά όλα τα φαινόμενα, ακόμα και την απόρριψη της ύπαρξης εαυτού; Πώς και ποιος, ή ποια δύναμη μέσα μας, κατηγοριοποιεί και συστηματοποιεί αποτελεσματικά ή όχι αυτά όλα; Και τελικά τι είναι η δύναμη που απαρατήρητη, απροσδιόριστη, μα έξοχα υπαρκτή, παρατηρεί αυτά όλα τα φαινόμενα και όλες τις διαδικασίες στον ψυχισμό μας;
Εκείνη, λοιπόν, η δύναμη είναι ο αληθινός Εαυτός μας που ουδέποτε απουσιάζει. Ακόμα και στον βαθύ ύπνο υπάρχει κι εποπτεύει, μα δεν υπάρχουν οι συνηθισμένες ξεχωριστές εμπειρίες. Έτσι επειδή έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε ή να νιώθουμε ξεχωριστές εμπειρίες κι έτσι να συμπεραίνουμε πως υπάρχουμε, νομίζουμε πως ο Εαυτός δεν υπάρχει στον βαθύ ύπνο.
Υπάρχει όμως ως σιωπηλή, γαλήνια, αθέατη επίγνωση.
