Ε1370: Μουσική και καινοτομία (2)

Η γενική και κυρίαρχη έννοια της καινοτομίας είναι αυτή της νέας και πρωτοποριακής σύλληψης για την υλοποίηση κάποιας ιδέας, καθώς επίσης και η εφαρμογή νέων εφευρέσεων ή ανακαλύψεων για την πραγματοποίηση κάποιου αποτελέσματος. Χρησιμοποιείται κυρίως στον επιχειρηματικό κόσμο και συνδέεται με την οικονομική ανάπτυξη. Σε αυτήν την περίπτωση, σχετίζεται με την επέκταση του υλικού πλούτου και την κερδοφορία.

Μια δεύτερη άποψη συνδέεται με την έμπνευση. Η γνήσια έμπνευση μεταφέρει πάντα ένα στοιχείο φρεσκάδας, αλλά δεν σχετίζεται με σχεδιασμό, αποτέλεσμα ή κέρδος. Η πηγή μιας καινούργιας ιδέας δεν μπορεί να εντοπιστεί κάπου συγκεκριμένα, αλλά ‘έρχεται από το πουθενά’. Τη στιγμή που συμβαίνει, δεν αξιολογείται από τον νου μας ως καινοτόμα ή αποτελεσματική (αφού δεν ήταν αυτή η επιδίωξή μας), αλλά συχνά περιέχει στοιχεία νεωτερισμού και βελτίωσης. Σαν παράδειγμα μπορούμε να αναφέρουμε τον Μότσαρτ που, παρόλο που αντέγραφε συχνά έργα του Γ. Σ. Μπαχ για να κατανοήσει την τεχνική του, τελικά διαμόρφωσε ένα προσωπικό, εντελώς διαφορετικό συνθετικό ύφος, καινοτόμο για την εποχή του. (“Δεν είμαι βέβαιος, αλλά ο λόγος που οι συνθέσεις μου βγαίνουν με τη συγκεκριμένη μορφή που έχουν και που τις κάνει Μοτσάρτειες και τόσο διαφορετικές από τα έργα άλλων μουσουργών, οφείλεται προφανώς στην ίδια αιτία που κάνει και διατηρεί τη μύτη μου τόσο μεγάλη και αετίσια, δηλαδή τόσο Μοτσάρτεια και διαφορετική από τις μύτες άλλων ανθρώπων. Σας βεβαιώνω πως ποτέ δεν προσπαθώ ή αποβλέπω στο να είμαι πρωτότυπος.”)

Μια τρίτη άποψη συνδέεται καθαρά με τον ψυχολογικό μας τομέα. Κάποιος θέλει να εκφράσει μια νέα φωνή, να εντυπωσιάσει και να επιτύχει, να ξεχωρίσει μέσα στον συνωστισμό της υπερπροσφοράς, ή να διατυπώσει την αντίθεσή του με το ‘παλιό’ και ‘φθαρμένο’ ή ‘συντηρητικό’, πιστεύοντας ότι αυτό δεν έχει να προσφέρει τίποτα πια, παρά μόνο εγκλωβισμό και στασιμότητα. Έτσι, προσηλώνεται στην αναζήτηση της καινοτομίας ως το κυρίαρχο στοιχείο της μουσικής.

Το στοιχείο της καινοτομίας μπορεί να εντοπιστεί σε όλες τις περιόδους της μουσικής, με διαφορετικά όμως ποιοτικά χαρακτηριστικά. Από την αρχή της γνωστής ιστορίας υπήρχε μια αέναη προσπάθεια εξέλιξης και βελτίωσης των παραγόντων της μουσικής δημιουργίας, καθώς και της έκφρασης του αισθηματικού περιεχομένου. Οργανοποιία, δομές μουσικής σύνθεσης, το ίδιο το τονικό σύστημα (Δυτική μουσική), ηχοχρώματα και συνδυασμοί αυτών, σημειογραφία κ.λπ. Ποτέ ο νους των δημιουργικών ανθρώπων δεν σταμάτησε να παράγει νέες ιδέες και να μεταδίδει αυτήν την ενέργεια της φρεσκάδας στο κοινό, έως -ίσως- στον 20ό αιώνα.

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι με την εμφάνιση του Liszt (1811-1886) και του Wagner (1813-1883) εκπροσώπους του ώριμου ρομαντισμού (19ος αιώνας), τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της καινοτομίας διαφοροποιούνται. Ένα νέο στοιχείο εισάγεται. Ενώ μέχρι τώρα ο συνθέτης υπηρετεί πειθαρχημένα την έμπνευση, τη φόρμα και τον ρόλο της μουσικής (στοιχεία εντός μουσικής), με τον Wagner μεγιστοποιείται και κυριαρχεί η αξία της προγραμματικής μουσικής, δηλαδή της μουσικής που περιγράφει μια ιδέα εκτός μουσικής. Εισάγεται το οπτικό στοιχείο (το σκηνικό) και η ιστορία (σενάριο), και η μουσική τώρα υπηρετεί πλήρως την πλοκή και όχι τη δική της φυσική εξέλιξη και ανάπτυξη (δηλαδή αυτήν της μουσικής έμπνευσης).

Η απομάκρυνση από την πηγαία, καθαρή έμπνευση (το ‘εσωτερικό αυτί’), ενισχύει την αναζήτησή της στο εξωτερικό περιβάλλον. Οι καλλιτέχνες στρέφονται ολοένα και περισσότερο προς τα έξω για έμπνευση (μια ιδέα, μια εικόνα, οι ήχοι του περιβάλλοντος), όμως αυτό που (νομίζουν ότι) βλέπουν είναι δυστυχία, ανισότητες και έλλειψη δικαιοσύνης. Η περιγραφή του εξωτερικού τοπίου θα περιέχει αναγκαστικά γκρίζες αποχρώσεις. Παράλληλα, η ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας προσφέρει μέσα που καθιστούν δυνατή την επεξεργασία και παραγωγή οποιασδήποτε ιδέας – όσο παράξενης ή ‘δύσκολης’ κι αν είναι.

Η παράλληλη ανάπτυξη των δύο αυτών τάσεων, δημιουργεί πολλά νέα “μουσικά κινήματα”. Ατονικότητα, δωδεκαφθογγισμός, σειραϊσμός, μινιμαλισμός, αντι-ορθολογισμός (aleatory), εννοιακή τέχνη (concept art), κ.λπ. Όμως όλη αυτή η μουσική του “μέλλοντος” έχει μια αρνητική επίδραση στους ακροατές: τους απομακρύνει από τις αίθουσες συναυλιών και ενισχύει την αρνητική τους άποψη για την “νέα κλασική μουσική”.

Επιδρά επίσης και στην ίδια τη μουσική, δίνοντάς της περιττή σκληρότητα, και την αίσθηση της διαμάχης (εχθρότητας) με τη μελωδία. Η καινοτομία σαν διανοητικό κατασκεύασμα κυριαρχεί (όχι πάντα για λόγους αγνής έρευνας) και η μουσική δημιουργία καταλήγει στα αυτιά των ακροατών να ηχεί πολλές φορές σαν απλός θόρυβος.

Κοιτάζοντας ξανά τις 3 απόψεις της έννοιας της καινοτομίας, θα λέγαμε τα εξής:

Το μουσικό προϊόν δεν βελτιώνει τη ζωή του ανθρώπου με τον τρόπο που το κάνει μια τεχνολογική εφεύρεση (π.χ. αυτοκίνητο ή ηλεκτρικό σίδερο). Όμως μουσικά σχήματα (κυρίως της pop-rock μουσικής), πειραματίστηκαν με ‘’νέες κατευθύνσεις’’ με κύριο στόχο τις υψηλές πωλήσεις, ή τη διατήρησή τους. Στην κλασική μουσική, η καινοτομία μπορεί επίσης να γίνει αυτοσκοπός για οικονομικούς λόγους. Γράφει η Sally Macarthur, Ανώτερος Λέκτορας Μουσικολογίας στο Πανεπιστήμιο του Σύδνεϋ:

“Προσπαθούν (οι συνθέτες) να εντυπωσιάσουν με σύγχρονα ερμηνευτικά σύνολα, ελπίζοντας για αναθέσεις. Ξοδεύουν υπερβολικό χρόνο για τη συμπλήρωση αιτήσεων χρηματοδότησης και τη σύνταξη αναφορών στο τέλος των έργων, όπου χωρίς αμφιβολία εξηγούν ότι πέτυχαν στον τομέα της καινοτομίας.”

Από την άποψη της ματαιοδοξίας και φιλοδοξίας, η καινοτομία πρωταγωνιστεί. Οι δημιουργοί θα κάνουν τα πάντα για να εντυπωσιάσουν, να εκπλήξουν ή να σοκάρουν. Πρέπει να ακουστούν “δυνατότερα” από τους προηγούμενους. Όλα επιτρέπονται, και σε συνδυασμό με την ολοένα αυξανόμενη σημασία του κόσμου των αισθήσεων, το αποτέλεσμα είναι παράφωνο, κακόφωνο, θορυβώδες και άσχημο.

Πάνω από 2.500 έτη η μουσική είχε κάποια αναγνωρίσιμη όμορφη μελωδία – διαφόρων στυλ, την οποία ο άνθρωπος μπορούσε να ανακαλέσει στον νου του και να αναπαυθεί επάνω της. Γιατί να θεωρείται σήμερα τόσο αναχρονιστική και ξεπερασμένη για χάρη ενός ψυχρού νεωτερισμού κι εντυπωσιασμού;