1. Συνεχίζω με μια, ελπίζω, αμερόληπτη εκτίμηση του ίδιου του Γκουρτζίεφ και του έργου του όπως διαφαίνονται στην εκτεταμένη λογοτεχνία που υπάρχει.
Αναμφίβολα, η γνώση του Γκουρτζίεφ ήταν πολύ εκτενέστερη από αυτήν που παρουσιάζεται στο ελλειπτικό σύστημα το οποίο δίδασκε με την ανεπαρκή, ελαττωματική ορολογία του. Αλλά και η γνώση του μοιάζει να ήταν περιορισμένη. Όταν ο Χουσεΐν ρωτά τον παππού του Βελζεβούλ προς το τέλος του Όλα και τα Πάντα τι μπορεί να λυτρώσει την ανθρωπότητα από τον εγωισμό, εκείνος απαντά: «Θα γίνει με τον χρόνο μόνο χάρη στην καθοδήγηση ενός Όντος με ύψιστη Νοημοσύνη ή σε εξαιρετικά συμπαντικά γεγονότα» (σ1118 στο Αγγλικό).
Οι δυνάμεις του Γκουρτζίεφ επίσης μοιάζουν περιορισμένες. Επέδειξε ασυνήθιστες δυνάμεις όταν προκάλεσε τηλεπαθητική επικοινωνία με τον Ουσπένσκι το 1916 στη Φινλανδία. Όμως παρά τα εγκώμια εκατοντάδων οπαδών και τον μαγνητισμό που ισχυρίζονται πως εξέπεμπε, δεν υπάρχουν μαρτυρίες για περίπτωση άλλη από εκείνη του Ουσπένσκι. Εδώ λοιπόν υπάρχει αμφιβολία κι ένα ερωτηματικό!
Πολλοί επίσης ισχυρίστηκαν πως ο Γκουρτζίεφ είχε θεραπευτική δύναμη. Μπορεί να είχε – δεν ξέρω. Αλλά δεν υπάρχουν αξιόπιστα τεκμήρια πέρα από τη φήμη. Δεν θεράπευσε την Κάθριν Μάνσφιλντ (από φυματίωση), ούτε τη γυναίκα του (από καρκίνο), ούτε τη μητέρα του (από δυσλειτουργία ήπατος), ούτε τη μητέρα της Κ. Χιούλμ (από παρ-άνοια). Μπορεί να τους έδωσε ανακούφιση και παράταση ζωής αλλά δεν ξέρουμε.
2. Ο Γκουρτζίεφ μάλλον είχε μελετήσει με κάποιους από τον Εσώτερο Κύκλο ή με ανθρώπους που είχαν επαφή ή είχαν οι ίδιοι μελετήσει με ανθρώπους του Εσώτερου Κύκλου.
Αλλά ο ίδιος ο Γκουρτζίεφ δεν μοιάζει να ανήκε στον Εσώτερο Κύκλο. Οι περιορισμοί της γνώσης και των δυνάμεών του το δηλώνουν αυτό ξεκάθαρα. Το δηλώνει και η αδυναμία του να κρίνει σε βάθος άντρες όπως οι Ουσπένσκι, Οράζ, Μπένετ κλπ. Ξόδεψε πολύ χρόνο σε αυτούς τους άντρες μα απέτυχε να τους εκπαιδεύσει επαρκώς ώστε να τον βοηθήσουν στην εδραίωση της Σχολής του (Ινστιτούτο Πριερέ) και να τον διαδεχθούν επάξια.
Από την άλλη έδιωξε θεληματικά μα ανεξήγητα ανθρώπους όπως το ζεύγος Ντε Χάρτμαν και ιδίως την κα Όλγα που είχε αφοσίωση και ταλέντα.
Η κατάρρευση του Ινστιτούτου είναι μια ακόμα ένδειξη. Κανένας λόγος δεν δίνεται, καμιά εξήγηση για το κλείσιμο.
Πολύ παράξενο είναι και το θεληματικά ακατέργαστο στυλ γραφής του Όλα και τα Πάντα. Αυτό μοιάζει περισσότερο με προσωπική εμμονή παρά με κάποια επινόηση για τη διαφύλαξη της εσωτερική γνώσης. Άλλωστε είχαν ήδη γραφτεί μερικά κείμενα και ακολούθησαν πάρα πολλά άλλα. Μετά, υπάρχουν τα Ευαγγέλια και τα Γνωστικά Κείμενα, οι Ουπανισάδες και η Μπχάγκαβατ Γκήτα, τα γραπτά του Λάο Τσε, του Μωυσή, του Πλάτωνα και άλλα που γράφουν για εσωτερική διδασκαλία μα είναι εξαιρετικά ευανάγνωστα.
3. Υπάρχει κάτι εκκεντρικό ή αλλοπρόσαλλο στη συμπεριφορά του Γκουρτζίεφ, κάτι επιδεικτικό και αλαζονικό συγχρόνως. Αλλά εξεδήλωνε μεγάλη συμπόνια και υπομονή με τους μαθητές του ή όσους του ζητούσαν ειλικρινά βοήθεια.
Από την άλλη δεν δίσταζε να πει ψέματα ή να εξαπατήσει και να κλέψει όποτε νόμιζε πως ήταν κατάλληλο, είτε ως νέος άντρας (όπως δείχνουν αρκετά περιστατικά στο Συναντήσεις με Αξιοσημείωτους Ανθρώπους) είτε ως ώριμος γκουρού.
Ο ίδιος δίδασκε πως αλήθεια κι ευστάθεια ήταν χαρακτηριστικά του ανώτερου νου και ανώτερης οντότητας. Πώς άλλωστε ένας δάσκαλος θα δίδασκε τους μαθητές που μιμούνται πιο εύκολα; Μα ο ίδιος δεν ήταν πολύ καλό παράδειγμα.
Επίσης δεν είχε μετρημένη μέρα καθώς τα δείπνα και οι συνομιλίες επεκτείνονταν πολύ αργά μετά τα μεσάνυχτα.
Τέλος, είναι γνωστό πως είχε κάνει πολλά εξώγαμα και πως ζητούσε χρήματα ακατάπαυστα από τους μαθητές του, ιδίως στην Αμερική.
