1. Η αυτοκρατορία των Μογγόλων άρχισε να αναπτύσσεται και να απλώνεται το 1206 και άντεξε ως το 1368 – από την Κορέα ως τις Βαλτικές χώρες. Ο χάρτης δείχνει την τεράστια, απαράμιλλη έκταση της.
Πολύς κόσμος σφάχτηκε από τις 100.000 της ορδής που διοικούσε κυρίως ο μεγάλος στρατηγός Σουμπουτάι. Εκατομμύρια σκοτώθηκαν.
Μα εκτός από λιγοστές περιπτώσεις όπου ο τοπικός Κυβερνήτης ακολουθούσε δικές τους αντιλήψεις, όχι την πολιτική του Τζένγκις Χαν και των διαδόχων του Ογκοντάι ως Κούμπλαϊ Χαν, οι συνθήκες ήταν καλές. Υπήρχε το ενιαίο χαρτονόμισμα του Χαν κι ελεύθερο εμπόριο, οι γυναίκες δεν σκλαβώνονταν, οι λαοί μιλούσαν τη μητρική τους γλώσσα και λάτρευαν τις δικές τους θεότητες.
Και όταν η ενιαία αυτοκρατορία, η εκτενέστερη γεωγραφικά στη γνωστή μας Ιστορία διαλύθηκε, ξεπήδησαν ανεξάρτητα Χανάτα και Δουκάτα που αναπτύχθηκαν σε νέες ισχυρές χώρες όπως η Ρωσία από το Δουκάτο το Μόσχας, η Ινδία των Moghul από τους Τιμουρίδες κ.λπ.
2. Η πρώτη αιτία για την κατάρρευση είναι ο νόμος της εντροπίας με τον οποίο τα πάντα κατολισθαίνουν και διαλύονται πίσω στα πρότερα συστατικά τους. Έτσι ξέφτισαν πολλές προηγούμενες αυτοκρατορίες – των Αιγυπτίων και Περσών, του Αλέξανδρου και της Ρώμης κ.λπ. Για να διατηρηθεί μια υλική μορφή πρέπει τις κατάλληλες στιγμές να δεχθεί μια ισχυρή δόση φρέσκιας ενέργεια που θα ανανεώσει όλα τα συστατικά της.
Μετά τον Κούμπλαϊ (βασιλ. 1260-1294), που εγκαθίδρυσε τη Δυναστεία Yuan στην Κίνα, οι μεγάλοι Χαν αποδείχθηκαν μάλλον «μικροί». Ο Τιμούρ ή Τιμερλέϊν έδωσε μια νέα πνοή αναγέννησης (βασιλ. 1370-1405) μα η Δυναστεία των Μογγόλων του Τζένγκις είχε πια ξεφτίσει.
Οι τοπικοί άρχοντες, οι διάφοροι Χαν, ξόδευαν τα πλούτη τους για προσωπική καλοπέραση όχι για την αυτοκρατορία, δεν ήθελαν να υπακούν κάποιον αφέντη χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά στην Khanbaliq (κοντά στο σημερινό Beijing – Πεκίνο). Καθώς νέες χώρες αναπτύσσονταν, όπως η Δυναστεία των Ming (1368) στην Κίνα, τα γειτονικά Χανάτα προτιμούσαν να συνταχθούν με τις νέες Δυνάμεις.
3. Αλλά εκτός από τη στρατιωτική παρουσία των Μογγόλων και την απειλή βίας, οι λαοί οι ίδιοι, είχαν τη δική τους γλώσσα, θρησκεία και παράδοση εθίμων και ηθών που δεν σχετιζόταν με τη μογγολική κουλτούρα – αν και πολλοί από τις διαφορετικές εθνότητες υπηρέτησαν στη διοίκηση και στον στρατό.
Αρχικά ήταν ευχαριστημένοι με τη σχετικά φιλελεύθερη διοίκηση των Μογγόλων. Ελάχιστα πράγματα άλλαξαν στην καθημερινή ζωή του λαού. Τους φόρους που πλήρωναν στον Μεγάλο Χαν θα τον πλήρωναν έτσι κι αλλιώς σε άλλον άρχοντα, ίσως πιο απαιτητικό ή τυραννικό.
Μα τώρα, καθώς η μακρινή κεντρική εξουσία έδειχνε να χαλαρώνει και οι φήμες εξεγέρσεων κι εγέρσεων νέων κρατών ταξίδευαν στην αχανή επικράτεια, κάθε λαός άρχισε να σκέφτεται την ανεξαρτησία του.
4. Τον ίδιο καιρό η Κίνα των Μινγκ αναπτυσσόταν, δυνάμωνε κι επεκτεινόταν στα νοτιοανατολικά. Οι Μογγόλοι έφευγαν από εκεί και επέστρεφαν στην πατρίδα τους στα βόρεια.
Στη Δύση το Μοσχοβίτικο Δουκάτο των κοκκινότριχων Ρώσων αναπτυσσόταν, δυνάμωνε και επεκτεινόταν ανατολικά, είτε απορροφώντας άλλα κρατίδια είτε, θεληματικά ή άθελα, βοηθώντας τα να ανεξαρτητοποιηθούν.
Ο χάρτης δείχνει την επέκταση των νέων μεγάλων Δυνάμεων (Κίνα, Ρωσία) και άλλων κρατών (Τζοσεόν = Κορέα, Καζακστάν, Θιβέτ κ.λπ.) όπως εξελίχθηκαν ως τις αρχές του 20ου αιώνα. Νοτιοδυτικά ήταν η μεγάλη κεντρική έρημος.
Έτσι οι Μογγόλοι συμπιέστηκαν τελικά από τις δυο μεγάλες εμπορικές και στρατιωτικές αυτοκρατορίες των Κινέζων και των Ρώσων, πότε στη σφαίρα επιρροής των μεν και πότε των δε. Εκτός από την πολεμική τους ανωτερότητα στη χρυσή εποχή τους, δεν είχαν δική τους ισχυρή πνευματική παράδοση να τους δίνει δύναμη.
Ακόμα και σήμερα νοιώθουν πιο κοντά στους Ρώσους.
